O Dicku pisałem już tyle razy, przy różnych okolicznościach, a mimo to cały czas wydaje mi się, że wciąż warto do niego wracać. Jakby jeszcze nie wszystko zostało powiedziane, choć nawet słynne Zdarzenie 2-3-74 – nazywane tak od daty, kiedy pisarz uznał, że nawiązał kontakt z Bogiem, a przynajmniej z kimś lub czymś, co cholernie Boga przypomina – zostało przedstawiono niedawno w innym, mniej mistycznym świetle przez Anthony’ego Peake’a w kapitalnym „Człowieku, który pamiętał przyszłość”. A jednak. Nawet jeśli Dick nie był jurodiwym, świętym szaleńcem, który sparzył się w czasie łaski epifanii, to dalej pozostaje autorem fascynującym, człowiekiem pełnym sprzeczności, poranionym przez życie i samemu też potrafiącym poranić. Dziś zresztą to jego ludzkie oblicze – mężczyzny połamanego przez życie, narkomana, osoby o skłonnościach psychotycznych, cierpiącej zapewne na jakiś rodzaj urojeń, a przy tym bardzo płodnego twórcy i, jak mówią ci, którzy go znali, niezwykłe oddanego kompana – przemawia do mnie najmocniej. A jego poszukiwania absolutu w rozpadającym się ponowoczesnym świecie urastają do rangi heroicznej walki, współczesnej kontynuacji przypowieści o rozpaczliwym pragnieniu odnalezienia świętego Graala.

Dlatego nie mogło być inaczej, bym po napisaniu „Gnozy” nie sięgnął po jedną z najbardziej gnostyckich książek Dicka, a przy okazji chyba najbardziej osobistą, której bohaterem jest… on sam. „Valis” czytałem ostatni raz lata temu, na fali młodzieńczej fascynacji, więc oczywiście zastanawiałem się, jak zarezonuje ze mną ta powieść teraz. Wiadomo przecież, jak bywa z takimi powrotami: czasem odczytujesz książkę na nowo, z innym bagażem doświadczeń, a innym razem odbijasz się od dawnego obiektu uniesień i z melancholią uświadamiasz sobie, że lepiej było nie wracać do tego miasta. Są miłości, które dojrzewają razem z tobą – i takie, przecież też wartościowe, które najlepiej prezentują się na starych fotografiach.

„Valis” za drugim razem przeczołgał mnie równie mocno, jak za pierwszym razem.

Jakkolwiek dziwnie to zabrzmi: na poziomie fabularnym książka opowiada o duchowych poszukiwaniach Konioluba Grubasa – alter ego Philipa Dicka, który zresztą też osobiście pojawia się w tekście jako jeden z bohaterów, wcale nie pierwszoplanowy – po tym, jak spotkał Boga. Albo boga. Albo VALIS – Vast Active Living Intelligence System, „Rozległy Czynny Żywy System Informatyczny”, który ma się kontaktować z Grubasem bez zważania na przestrzeń i czas. Albo przedawkował piguły, proste, wszak całe życie łykał je bez opamiętania. Albo miał wylew. To wszystko hipotezy, które przewijają się przez książkę. Przedstawione przez Dicka fakty są przynajmniej takie: w czasie Zdarzenia 2-3-74 przez kilkanaście godzin pisarz miał kalejdoskopowe wizje, w czasie których poznał prawdę o Czarnym Stalowym Więzieniu, które się nie rozpadło i wciąż więzi nas w I wieku naszej ery, zrozumiał grekę koine, którą mówili pierwsi chrześcijanie, i rozpoznał zagrażającą życiu wadę u swojego syna, choć do tej pory nie wiedzieli o niej nawet lekarze. Badania potwierdziły później, że pisarz miał rację.

Czy to jeszcze fikcja, czy już dziennik wołającego o pomoc szaleńca? Nie ma co się spierać: trip jak po najlepszych albo najgorszych dragach. Literatura prawdziwie spod znaku Dionizosa, która nie bierze jeńców i nie szuka poklasku.

W każdym razie Dick, Koniolub Grubas, któryś z nich na pewno, podejmuje wówczas duchową podróż, żeby wyjaśnić, co się z nim stało. I jednym z kluczy, po które sięga, żeby rozwikłać tę zagadkę, okazuje się właśnie antyczna gnoza. Terminem tym określa się ruchy późnego i wczesnego średniowiecza, takie jak walentynianizm czy manicheizm. Ich zasadniczą cechą jest przekonanie o upadku boskiej cząstki i uwięzieniu jej w świecie, wizja nieustającej walki między Duchem a Materią. By się z niej wyzwolić, potrzebna jest właśnie „gnosis” – „wiedza”, „poznanie”, czerwona pigułka z „Matrixa”, która otwiera oczy na prawdziwy obraz świata.

A przecież „Valis” to nie jedyna fantastyczna powieść, w której pojawiają się elementy gnostyckie. Sam Dick sięgał do tego motywu wielokrotnie, a odwołania do gnozy można również znaleźć w tak, zdawałoby się, nietypowych miejscach, jak „Droga” C. McCarthy’ego, „Wahadło Foucaulta” U. Eco czy lżejszy „Kod Leonarda da Vinci” D. Browna. Część czytelników doszukuje się ich nawet… we „Władcy Pierścieni” J.R.R. Tolkiena, i już to pokazuje, że drugie – i trzecie, i czwarte – gnostyckie dno potrafi się kryć nawet za największymi fantastycznymi oczywistościami. Ich punktem wspólnym byłoby przemożne pragnienie odkrycia prawdy o świecie, przebudzenie z fałszywego obrazu rzeczywistości, wiedza jako proces i siła, która wyzwala.

Brzmi w sumie jak przepis na większość klasycznych powieści science fiction… Ale może działa tak po prostu każda dobra literatura, która ma moc zabierania czytelników na zupełnie nowe obszary? Dokładnie taka jak „Valis”.