Kasandra, Sybilla, Wernyhora czy… ksiądz Piotr z „Dziadów” Mickiewicza – prorocy, wieszcze, osoby potrafiące przewidzieć przyszłość. W literaturze i kulturze takich postaci jest niemało, jednak to zawsze ich wyznawcy, pomysłodawcy, twórcy nadawali im te wyjątkowe moce. Również i wśród autorów książek nie zabrakło tych, którzy przenieśli swoich bohaterów do – jak się potem okazało – bardzo prawdopodobnej wizji przyszłości lub zafundowali im charaktery, postawy, losy zupełnie do czasów, w których żyli, nieprzystające.

Niby (nie tak) dawno temu, a jakby współcześnie

Naszą podróż w przeszłość zacznijmy od powieści wydanej nie w aż tak odległych czasach (w porównaniu z innymi tu omawianymi), bo w 1983 roku. Mowa o bijącym rekordy popularności niemal 40 lat po pierwszej publikacji „Gambicie królowej” Waltera Tevisa. Do sukcesu utworu przyczynił się na pewno serial nakręcony na jego podstawie, jednak sięgając po samą książkę, można odnieść wrażenie, że jest ona nie mniej współczesna od stworzonej w XXI wieku netflixowej produkcji. Owszem, czytelnik czy czytelniczka wie, że akcja rozgrywa się w latach 50. i 60. XX wieku, ale sami bohaterowie i poruszane w „Gambicie…” kwestie są zdecydowanie współczesne. Beth Harmon to silna, pewna swojej wartości (no dobrze, zyskuje ją z czasem) kobieta, świetnie radząca sobie w męskim świecie szachów. Jej najbliższą przyjaciółką w dzieciństwie, a także po latach jest czarnoskóra Jolene. W powieści Tevisa to kobieta jest bardziej pragnąca zwycięstwa i bardziej zdeterminowana niż mężczyźni, którzy – co też ważne – wspierają ją w jej dążeniach, pomagają odnieść sukces, jak Harry Beltik czy woźny z sierocińca, pan Shaibel. Osądzany o „propagowanie politycznej poprawności” Netflix w rzeczywistości większość tych wywrotowych wątków (choć nie wszystkie) zaczerpnął z książki wydanej kilkadziesiąt lat temu.

O rasizm z kolei oskarżano Jeana Raspaila. Ekscentryczny francuski pisarz był zagorzałym monarchistą, więc nie mógł się pogodzić z wprowadzeniem w jego ojczyźnie republiki. Zdecydowanie nie popierał demokracji, nie brał udziału w wyborach, a w 1975 roku napisał „Obóz świętych”, książkę, która opisuje najazd na Europę imigrantów znad Gangesu. Ci, przedstawieni jako najeźdźcy, zbliżają się na Stary Kontynent statkiem, a podróż zajmuje im 50 dni. W tym czasie Europa dyskutuje, jak sobie poradzić z pojawiającym się niebezpieczeństwem, ale nie jest w stanie podjąć żadnej decyzji, kierowana na przemian poprawnością polityczną i humanizmem. W „Obozie świętych” Obcy jest zagrażający, a biały Europejczyk bierny, co być może miało swoją genezę w antydemokratycznych i antyrównościowych poglądach autora. Z bolesną precyzją przewidział on jednak dramat ludzi, którzy w poszukiwaniu lepszego życia, w ucieczce przed głodem, w ekstremalnie trudnych warunkach i w sytuacji nieustającego zagrożenia będą kierować się łodziami na Stary Kontynent.

15 lat przed Raspailem o kwestiach rasowych, jednak w zupełnie inny sposób, pisała Harper Lee w nagrodzonej Pulitzerem powieści „Zabić drozda”. Jej główną bohaterką jest młoda, ale bardzo rezolutna dziewczynka Scout Finch – córka Atticusa, adwokata broniącego Toma Robinsona, Afroamerykanina oskarżonego o zgwałcenie białej kobiety. A pamiętajmy, że akcja powieści dzieje się w latach 30. XX wieku, w małym miasteczku w Alabamie, gdzie i czarny, i biały człowiek zna swoje miejsce, tyle że miejsce tego drugiego jest znacznie wyżej. Wątek ten przeplata się z jeszcze innym – tematem fascynacji (z dużą dozą towarzyszącego jej przerażenia), z jaką Scout i jej brat poświęcają rozważaniom na temat ich sąsiada, od lat, z nieznanych powodów, niewychodzącego z domu. W celu rozwikłania tej zagadki brat i siostra podejmują też różne, nie zawsze bezpieczne działania. Dzięki przedstawieniu perspektywy dziecka obie kwestie: rasizmu i tragicznego powodu, dla którego, jak się okazuje, sąsiad przebywa w domu, przedstawione są w sposób mniej dosłowny niż zazwyczaj, ale może dzięki temu bardziej przejmujący. Harper Lee stworzyła bohaterów, którzy swoją postawą i przekonaniami zdecydowanie wyprzedzali czasy, w których umieszczono akcję książek z nimi w rolach głównych.

Cofnijmy się teraz do roku 1949, kiedy wychodzi… „Rok 1984” George’a Orwella, o którym w takim zestawieniu nie sposób nie wspomnieć. Przyszły autor, jeszcze przed napisaniem słynnej powieści, pracował najpierw jako milicjant w Birmie, gdzie na własne oczy zobaczył trudny los ludzi, zdanych na łaskę i niełaskę swojego przywódcy. Orwell brał również udział w hiszpańskiej wojnie domowej w latach 1936-1937 i przetrwał II wojnę światową. Być może to na skutek tych doświadczeń potrafił tak dokładnie opisać tragiczną przyszłość (a obecnie nie tak daleką przeszłość). Obraz Londynu podporządkowanego wszechpotężnej władzy państwowej i społeczeństwa podzielonego na klasy oraz jego przedstawicieli – inwigilowanych na każdym kroku – zdecydowanie przypomina czasy komunizmu, który zapanował w wielu państwach Europy (i nie tylko) tuż po wydaniu powieści. Świat po latach docenił twórczość brytyjskiego pisarza o wiele bardziej niż on sam. Ponoć Orwellowi żadna z jego powieści się nie podobała.

Techniczne przepowiednie, które ożyły w przyszłości

Poza autorami poruszającymi kwestie różnych problemów społecznych z perspektywy, która zaczęła dominować dopiero w późniejszych latach i tymi, którzy, jak się później okazało, przewidzieli, co wydarzy się w zupełnie nieliterackiej przyszłości, są i tacy, którzy o nowości, rozwoju, pisali w kontekście, nazwijmy go, technologicznym.

Jednym z takich twórców – technologicznych proroków – był na pewno Stanisław Lem. Wiele z opisanych przez niego rozwiązań (oczywiście w zmodyfikowanej formie) dzisiaj ułatwia nam codzienne życie. W „Obłoku Magellana” możemy przeczytać o przenośnym telewizorze, umożliwiającym zdobycie błyskawicznego dostępu do zasobów Biblioteki Trionów, a współcześnie przecież dzięki smartfonom, też takim „małym telewizorom” uzyskujemy natychmiastowe połączenie z Internetem i jego niemal nieskończoną „biblioteką”. Już w 1961 roku w „Powrocie z gwiazd” Lem pisał z kolei o kryształkach, magazynujących różne treści, do których dostęp był możliwy dzięki specjalnym urządzeniom. U Lema nazywały się one optonami, dzisiaj to czytniki e-booków. Jak pisał autor „Powrotu z gwiazd”:

Z kolei w „Cyberiadzie” Lem przedstawił spotkanie na jednej z asteroid Trurla i wygnanego dyktatora, któremu – aby mógł pozostać wierny swoim „zainteresowaniom” – ten pierwszy konstruuje mikroświat o wielkości pudełka do porządzenia sobie. Nic więc dziwnego, że Will Wright, jeden z twórców The Sims wspominał, że m.in. „Cyberiadą” inspirował się podczas tworzenia gry, która podbiła później cały świat.

Kolejnym literackim wizjonerem był z pewnością Juliusz Verne – część jego przepowiedni się spełniła, a część – wręcz przeciwnie. Jedną z tych spełnionych są opisywane przez francuskiego pisarza ludzkie eksploracje kosmosu, o których możemy przeczytać w „Podróży na Księżyc”, „Wokół Księżyca” oraz „Bez góry i dołu”. Choć u Verne’a podróż na Księżyc obywa się poprzez wystrzelenia działa z załogą w środku w olbrzymim pocisku (czego nikt by nie przeżył), to sama wyprawa kończy się wodowaniem, dokładnie tak, jak kończyły swoje misje statki kosmiczne Apollo i Mercury. Verne już w XIX wieku przedstawił również projekt okrętu podwodnego, konkretnie w powieściach „Tajemnicza wyspa” i „Dwadzieścia tysięcy mil podmorskiej żeglugi” – opisane przez niego wynalazki miały ponad 100 metrów (i wiele, ze współczesnego punktu widzenia, konstrukcyjnych mankamentów), mogły ruszać w dalekie podwodne podróże.

„Każdy krok każdego obywatela znaczony jest kolorowymi punktami zostawianymi na jego drodze: w sklepie, w automacie barowym, w kinie, w bramce metra […]” – brzmi znajomo? To cytat z wydanej w roku 1979 książki Janusza Andrzeja Zajdla „Limes inferior”. Napisana ponad 40 lat temu wizja przyszłości rządzonej przez automaty dzisiaj wydaje się w dużym stopniu prawdziwa. Zajdel przedstawił mnóstwo rozwiązań, które współcześnie już znamy lub które być może będą nam towarzyszyć w przyszłości: brak gotówki w obrocie, powszechne korzystanie z terminali płatniczych, automatyzacja usług (jak np. zamawianie jedzenia w automatach), mechanizacja rolnictwa czy… korzystanie z seksomatów, czyli męskich lub żeńskich manekinów bez twarzy, które można kupować na jakiś czas.

Nie zapominajmy także o twórczości Philipa K. Dicka – autor w powieści „Blade Runner. Czy androidy marzą o elektrycznych owcach” pisał o przyszłości, w której możliwe staną się prywatne loty w kosmos, organizowane przez (również prywatne) firmy. Choć w wizji pisarza ten rodzaj podróżowania stał się tak powszechny, jak podróżowanie samolotem, czego (jeszcze) nie doczekaliśmy, prywatne wizyty w kosmosie już się odbywają. Pierwszym śmiałkiem był Dennis Tito, amerykański milioner, który w 2001 roku poleciał na tydzień na Międzynarodową Stację Kosmiczną. „Blade Runnera” warto jednak przeczytać nie tylko dla tej wizji, która zresztą gdzieś się tylko w książce przewija – lepiej zasiąść do lektury po to, by poznać odpowiedź na pytanie, czy… androidy rzeczywiście marzą o elektrycznych owcach.

Które z książek dodalibyście do tego zestawienia? Jakie literackie wizje przyszłości wywarły na Was największe wrażenie i którzy z Waszych ulubionych bohaterów zdecydowanie wyprzedzili swoje czasy? Zapraszamy do dyskusji!

Artykuł został po raz pierwszy opublikowany w 2021 roku