Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Thorstein Veblen w głośniej „Teorii klasy próżniaczej” przeprowadza analizę tytułowej klasy w stosunku do produkcji przemysłowej, czym wpisuje się w istniejące w XIX wieku przekonanie, że to właśnie produkcja dóbr jest głównym wyznacznikiem postępu i zamożności społeczeństwa. W gruncie rzeczy z tego samego założenia wychodził Marks w swojej filozofii dziejów. Praca Veblena jest w mojej ocenie parafrazą myśli Marksa na mocno purytański i skrajnie utylitarystyczny wykład, dość charakterystyczny dla realiów Ameryki przełomu XIX i XX wieku. Współczesność udowadnia jednak, że produkcja przemysłowa jest tylko jedną nogą nowoczesnej gospodarki. Druga noga, czyli rynek usług, w lewicowej teorii ekonomicznej dług nie istniał jako zagadnienie godne należytej uwagi. A więc w wielkim skrócie można napisać tak - sporo ciekawych refleksji oraz uwag opartych jednak o błędne założenie główne. Veblen nie jest dobrym pisarzem. Jego styl jest ciężki, pełen ciągłych powtórzeń i drobiazgowego tłumaczenia prezentowanych poglądów. Efekt jest taki, że książkę czyta się dość mozolnie i bardzo łatwo zgubić tok wywodu. Lektura wymaga zatem głębszego skupienia, aby w pełni zrozumieć, o co chodzi autorowi. Szczególnie irytujące jest ciągłe powracanie do wcześniej omówionych twierdzeń, co mocno zaburza płynność lektury. Cechą charakterystyczną stylu autora jest też tworzenie bardzo długich zdań, w których rzadko pojawia się przecinek. To dodatkowe utrudnienie dla współczesnego czytelnika. Cóż, trzeba pamiętać, że „Teoria klasy próżniaczej” wydana została po raz pierwszy w 1899 roku. Rok publikacji siłą rzeczy sprawia, że bardzo dużo wywodów i tez autora uległo już dezaktualizacji, a niektóre poglądy mogą być z dzisiejszego punktu widzenia dość zaskakujące. Dla przykładu, jednym z głównych wrogów produkcji przemysłowej według Veblena jest... sport, który kultywuje tradycje barbarzyńskie i łupieżcze („Kultura piłki nożnej wpaja okrucieństwo, spryt i przebiegłość”, s. 217). Również wykształcenie humanistyczne jest czymś niepożądany, jako przejaw dominacji klasy próżniaczej, gdyż nie przekłada się ono wprost na efekty ekonomiczne. Cała słabość teorii Veblena jest zatem związana z ograniczonym odgórnie punktem widzenia, którym, tak jak wspomniałem, jest produkcja przemysłowa, a ta rozumiana jest jako najważniejszy wyznacznik dobra wspólnego ludzkości. Tak wąskie i arbitralne postawienie problemu sprawia, że ogólna teoria Veblena nie mogła oczywiście sprostać próbie czasu. W zbyt prosty i ograniczony sposób próbowała bowiem tłumaczyć skomplikowane sprawy. Pozostało przyjrzenie się szczegółom. To, co najwartościowsze w narracji Veblena to oczywiście stworzenie kategorii klasy próżniaczej. Autor dostrzegł w dziejach ludzkości narastający proces rozwarstwienia majątkowego i na tej podstawie stworzył swoją teorię dominacji klasy próżniaczej nad resztą społeczeństwa. Klasa ta, poprzez narzucanie własnego nieprodukcyjnego sposobu życia oraz ideałów konsumpcji na pokaz (dwa kluczowe terminy dla teorii autora),modeluje oblicze świata. Dopiero nastanie nowoczesnego przemysłu i związana z tym naukowa racjonalizacja instynktu pracy sprawia, że „próżniacza narracja świata” traci swój monopol na rzecz postępu, którego wyrazicielem jest klasa techniczno-produkcyjna, co od razu nasuwa skojarzenia z marksistowskim społeczeństwem klasowym w nieco zmienionej tylko formie. Veblen opisał następnie proces przemiany klasycznej klasy próżniaczej (arystokracja feudalna, burżuazja, duchowieństwo) w klasę pieniężną, związaną z operacjami finansowymi oraz spekulacjami giełdowymi. A stąd przecież już tylko krok do współczesnego świata wielkiej finansjery oraz różnej maści celebrytów. Właśnie te procesy narzucania reszcie społeczeństwa obyczajów i postaw klasy próżniaczej to najwartościowsze elementy teorii Veblena. O ile ekonomiczne ujęcie problemu, które przecież zajmują ogromną część książki, stało się już dawno nie aktualne, o tyle opisane procesy narzucania mody, poglądów, postaw itp. są widoczne współcześnie aż zanadto wyraźnie. Wystarczy tylko dołączyć do układanki kolejny puzzel w postaci mass oraz social mediów, aby zrozumieć, jak ogromne znaczenia ma proces, który na przełomie wieków dostrzegł Veblen. Współczesne społeczeństwo jest jak żadne inne podatne na ideologię tak rozumianej klasy próżniaczej, która nadal konsumpcję i próżnowanie na pokaz propaguje jako najatrakcyjniejszy wzorzec życia. „Tylko ludzie nienormalni mogą przez dłuższy czas zachowywać szacunek do siebie, mimo że inni nimi pogardzają” (s. 29). Cała reszta musi przynajmniej akceptować „próżniaczy” świat. Jak do tego doszło, o tym można dowiedzieć się w książce Veblena. Całkiem ciekawy jest też wywód autora „jak czynniki ekonomiczne działają na rzecz laicyzacji myślenia” w nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych, co generalnie odpowiada współcześnie obserwowanym trendom w krajach wysokorozwiniętych i jednocześnie nadal mocno trzymającemu się myśleniu religijnemu w tzw. krajach trzeciego świata. Na koniec nie mogę nie zacytować czegoś, co dowodzi, że Veblen, choć może nie był mistrzem jasnego i przejrzystego wykładu swoich myśli, to jednak był naprawdę uważnym i spostrzegawczym obserwatorem ówczesnego życia społecznego. „Zahamowanie rozwoju duchowego może przejawiać się nie tylko w bezpośrednim popełnianiu przez ludzi dorosłych młodzieńczych czynów agresywnych, lecz również pośrednio w wywoływaniu takich zachowań u młodzieży i zachęcaniu młodszych do tych poczynań. Taka pośrednia działalność sprzyja wytwarzaniu nawykowego okrucieństwa, które może stać się trwałą cechą charakteru nowej generacji i przyrzucić się do opóźnienia ewolucji psychicznej całego społeczeństwa w kierunku pokojowym i konstruktywnym. Jeśli osoba o skłonnościach agresywno-eksploatacyjnych ma możliwości kształtowania charakteru młodzieży, może wywrzeć znaczny wpływ uwsteczniający i przyczynić się do nawrotu barbarzyńskiej działalności. Takie jest właśnie opiekuńcze oddziaływanie wielu przedstawicieli kleru i innych filarów społeczeństwa na „brygady chłopięce” i podobne organizacje paramilitarne.” (s. 212). Ten charakterystyczny dla narracji Veblena wywód, napisany bez mała u progu XX wieku, oddaje głęboki sens tego, co później się wydarzyło. Mimo znaczącej dezaktualizacji „Teorii klasy próżniaczej”, warto sięgnąć po tę pozycję i pomęczyć się trochę z nieco może staroświeckim stylem wykładu amerykańskiego ekonomisty i socjologa, ale za to nadal pełnego trafnych i inspirujących do przemyśleń fragmentów, które pomogą zrozumieć nie tylko przeszłość, ale także współczesność.