Istnieją też znacznie dłuższe odpowiedzi i to właśnie nimi zajmuje się translatoryka czy też przekładoznawstwo, czy jak tam nazwiemy tę dyscyplinę. Nie czas tu jednak i miejsce na naukowe elaboraty – spróbujmy spojrzeć na tę kwestię najprościej, jak się da. Oczywiście skupiamy się na przekładzie literackim.

Na początek wyobraźmy sobie kogoś, kto tłumaczy. Co tak naprawdę, w sensie dosłownym, fizycznym, robi? Pisze. I myśli. Zastanawia się – i pisze.

Tłumaczenie zasadniczo polega na pisaniu tekstu – w pewnym zakresie tłumacz wykonuje tę samą pracę, co autor: musi sporządzić w swoim języku tekst, tyle że, w odróżnieniu od autora, ma gotowy i bardzo dokładny wzór. Autor musi to sobie wszystko wymyślić, stworzyć fabułę, postaci, opracować narrację, wykombinować, jak dana scena zostanie skonstruowana – i potem dopiero nadaje tym swoim pomysłom słowny kształt. Zadanie tłumacza ogranicza się do rzeźbienia w języku.\

Porównać to można do gotowania (piszę te słowa w porze przedobiadowej, może stąd takie skojarzenia). Autor jest jak mistrz kulinarny, który wymyśla nowe potrawy, tworzy jakiś tam stolat samotności w sosie realistyczno-magicznym albo befsztyk ulissesański à la strumień świadomości. Tłumacz zaś jest kucharzem, który ma zadanie przygotować tę samą potrawę wedle przepisu.

To tylko z pozoru jest łatwe: żeby umieć zastosować przepis w praktyce, trzeba opanować różne techniki kucharskie. Na tej samej zasadzie tłumacz musi posługiwać się językiem równie sprawnie, jak autor, żeby wyszło mu to samo danie, o takim samym smaku i zawartości.

Toteż kiedy mówimy o tym, jakie kompetencje powinien posiadać tłumacz, szczególny nacisk kłaść powinniśmy na znajomość języka, na który tłumaczy. Oczywiście nie sposób przekładać z obcej mowy, jeśli tej mowy nie znamy i to w stopniu wysokim: trzeba przecież łapać wszelkie niuanse i rejestry, wyczuwać, kiedy tekst trzyma się normy, a kiedy od niej oddala. Ale znajomość języka obcego u każdego ma swoje granice, nasze kompetencje kiedyś się kończą i wtedy do gry wchodzą słowniki, fora i znajomi z „tamtego” kręgu kulturowego. Pamiętam doskonale, jak łamałem sobie głowę nad kilkoma zdaniami z osadzonej w Limie powieści „Noc jest dziewicą” Jaimego Bayly’ego i dopiero wujek znajomej pół-Peruwianki, mieszkający od zawsze w stolicy Peru, wyjaśnił mi ich sens. Kluczem do pracy tłumacza jest jednak przede wszystkim własny język, bo to on jest surowcem, z którego trzeba ulepić literacki odpowiednik. To w nim musimy poruszać się sprawnie między rejestrami, umieć pisać lirycznie, drastycznie, przeźroczyście – czyli tak, jak oryginał nam nakaże.

Dlatego klasyczna porada, jakiej udzielają doświadczeni tłumacze młodym adeptom tej sztuki, brzmi: czytaj, czytaj i jeszcze raz czytaj. I to różne rzeczy, żeby sobie poszerzać pole możliwości. Typową praktyką jest na przykład poszukiwanie rodzimych odpowiedników stylu dzieła, które tłumaczymy. Masz na warsztacie współczesną, podszytą kolokwializmami prozę – czytasz sobie dla treningu Masłowską i Witkowskiego. Zmagasz się z dziewiętnastowieczną przygodówką historyczną – sięgasz po Sienkiewicza albo po dobry przekład Dumasa.

A zatem tłumacz bierze gotowy przepis i przygotowuje według niego danie w swoim języku, korzystając ze swoich stylistycznych kompetencji. Oczywiście są teksty, w których nie ma większej filozofii: na przykład lwia część kryminałów napisana jest językiem prostym i transparentnym, toteż jedyne, czym tłumacz przejmować się musi, to poprawność. Ale tam, gdzie coś się dzieje ze stylem i językiem, tłumacz zakasuje rękawy. Jeśli czytasz przetłumaczoną książkę i myślisz sobie: „rany, ale to jest fajnie napisane”, to znaczy, że chwalisz tłumacza. Autora też, jasne, w pierwszym rzędzie, ale jeśli tekst robi stylistyczne wrażenie, to znaczy, że tłumacz dał radę. Zerkam na półkę i od razu rzuca mi się w oczy jeden z moich ulubionych przykładów: „Londonistan” Gautama Malkaniego w przekładzie Macieja Świerkockiego. To klasyczny przypadek powieści, w której od tłumacza zależy wszystko, bo język jest dla niej kluczowy. Jeśli macie ochotę zobaczyć, jak wygląda mistrzowski przekład (a przy okazji świetna powieść), z serca polecam.

Jednym z najbardziej podstawowych pojęć w teorii przekładu jest „strategia” tłumacza. Chodzi generalnie o to, jakie priorytety tłumacz przyjmuje, jakie cechy oryginału uważa za kluczowe i jak zamierza poradzić sobie z nimi w polszczyźnie. Z teoretycznego punktu widzenia tłumacz najpierw dokonuje analizy dzieła, wyodrębnia różne jego elementy, zastanawia się, jak z nimi zawalczyć, a następnie przechodzi do realizacji planu. Oczywiście jeśli zapytacie jakąś tłumaczkę/tłumacza: „Jaką strategię przyjmuje pani/pan w niniejszym przekładzie”, najpewniej tłumaczka/tłumacz zrobi wielkie oczy i odpowie: „Że co? Strategię? No tego, no… tłumaczę po prostu”. Co wcale nie znaczy, że teoretycy się mylą: rzecz w tym, że takie analizy i decyzje dzieją się mimowolnie, niejako przy okazji: czytamy tekst, rozumiemy go w jakiś sposób i zazwyczaj automatycznie szukamy odpowiedników w języku docelowym. Choć nie brak tłumaczy działających w znacznie bardziej świadomy sposób.

Kiedy mowa o strategiach przekładowych, często padają dwa typowe terminy: domestykacja i egzotyzacja. Oznaczają one mniej więcej tyle, że tłumacz na polski albo stara się możliwie najbardziej „spolszczyć” tekst – nie tylko w sensie językowym, rzecz jasna, tylko stworzyć taki przekład, by wszystko w nim wydawało się rodzimemu czytelnikowi jasne i bliskie (i to jest ta domestykacja), albo przeciwnie – przekład nie ukrywa, że jest przekładem, zostawia pewne elementy w formie bliskiej oryginałowi, bo czytelnik ma wiedzieć, że dzieło powstało w innym języku, a więc w innej kulturze (voilà egzotyzacja).

Podam przykład z własnego dorobku: w trzeciej części „Dzikich detektywów” Roberta Bolaño trzech poetów i młodziutka prostytutka Lupe uciekają przez meksykańską pustynię i dla zabicia czasu zadają sobie zagadki. Oni przepytują ją ze środków artystycznych, a ona ich z wyrażeń slangowych. W amerykańskim przekładzie tłumaczka Natasha Wimmer zostawia owe wyrażenia tak jak brzmią w wersji oryginalnej, a więc amerykański czytelnik natyka się na słowa meksykańskie, podane kursywą. Ja w swoim przekładzie poszukałem polskich odpowiedników tych wyrażeń. To jest właśnie przykład odmiennych strategii: Wimmer zachowuje autentyzm miejsca i języka, ja z kolei optowałem za czytelnością tego fragmentu. Nie bez znaczenia może być tu bliskość/dalekość językowej rzeczywistości oryginału: inny jest status meksykańskiej hiszpańszczyzny w Stanach, inny u nas. Tak czy inaczej, nie ma tu jednej obowiązującej strategii, to decyzja tłumacza.

Oczywiście w praktyce nie jest to takie jednoznaczne, czyli tak naprawdę obie strategie mieszają się i zależą od kontekstu. Tekst powinien być zrozumiały dla czytelnika tłumaczenia w takim mniej więcej stopniu jak dla czytelnika oryginału, ale różne elementy świata przedstawionego pozostają „egzotyczne”: dziś raczej nie polonizuje się imion postaci, śmielej zostawiamy nazwy potraw, ubrań czy innych przedmiotów w wersji oryginalnej – pod tym względem wiele się zmieniło na przestrzeni dekad. Ale na pewno zawsze obowiązuje nadrzędna zasada: tekst przekładu musi być równie dobry w języku docelowym, jak dobry jest oryginał w swoim języku.

Oprócz tych generalnych pytań, na które tłumacze często odpowiadają podświadomie, każdy przekład stawia szereg konkretnych dylematów i wątpliwości – to ciąg trudniejszych i łatwiejszych rozstrzygnięć, których suma zadecyduje o tym, jak tekst ostatecznie wypadnie. Tłumacze nieczęsto dopuszczają postronnych do swojej kuchni, ale dla tych, których by ona ciekawiła, jest cudowna książeczka Elżbiety Tabakowskiej zatytułowana „O przekładzie na przykładzie. Rozprawa tłumacza z «Europą» Normana Daviesa”. Daviesowska „Europa” to nie przelewki: ogromna księga, masa dylematów dotyczących źródeł, nazw, terminologii, a do tego wymagający literacko tekst: Tabakowska relacjonuje swoje zmagania w potoczysty, ale i wielce pouczający sposób, cytując obficie swoją korespondencję z Redaktorem, Adiustatorką, Weryfikatorem, Tropicielem Źródeł i nawet samym Autorem.

I to pokazuje jeszcze jedną ważną prawdę o przekładzie: tłumacz nie jest, a w każdym razie nie powinien być sam. Kiedy tekst trafia do wydawnictwa, czytać go będą redaktorzy, adiustatorzy i korektorzy. I dobrze, bo co dwie, trzy, a może i cztery głowy – to nie jedna!

Swoją drogą ciekawe, jak by to brzmiało w innych językach…?