Kilka punktów widzenia. Czy to składowe oglądu świata autora, czy narrator zbiorowy?

Szczepan Twardoch miesza w „Sternbergu” perspektywy. Każdy rozdział ma narratora. Niektórzy się powtarzają, inni nie. Co ciekawe, mimo że świetnie wpasowują się w treść zbiorowej opowieści, to zorientowanie się, kto zacz, zajmie czytelnikowi chwilę czasu. Począwszy od klasycznego zabiegu, wprowadzenia czytelników przez służącego Sternbergów w prologu, każdy rozdział powieści ma nieco inny punkt widzenia.

W czasie czytania miałem wrażenie, że autor postanowił pokazać odbiorcy swój kunszt, wszak to był powieściowy debiut: – Co, ja nie potrafię? Patrz tylko: to perspektywa służącego, pierwszoosobowo podana; a tu masz trzecioosobową narrację wiele lat później; a tu znów pierwszoosobową, ale kogoś innego. I co powiesz, czytelniku?

To się może wydać dziwne teraz, ale pamiętajmy, że kiedy „Sternberg” ukazał się po raz pierwszy, nie spodziewaliśmy się jeszcze „Morfiny”, „Dracha” czy „Króla”. Autor miał coś do udowodnienia i, moim zdaniem, dopiął swego. Miks perspektyw dobrany jest z laboratoryjną precyzją, tą samą, z jaką Szczepan Twardoch podchodzi do pozostałych elementów akcji i postaci.

Dramatis personae

Wśród bohaterów opowieści są ci całkowicie fikcyjni, ale są też postacie historyczne. Aktorzy grają na gościnnych występach, na różnych scenach, a ich role są czasem adaptowane przez różnych dramaturgów. Ot, choćby majordomus, o którym wspominałem. Nazywa się Steiner, matka dała mu na imię Rudolf. Kojarzycie Rudolfa Steinera, filozofa, może nawet guru, zwolennika antropozofii, idealizującego i uwznioślającego to, co kieruje człowiekiem? Ten, którego wymyślił Szczepan Twardoch, von Zernitz zum Schlesien, stąpa mocno po ziemi, próbując trzymać się odwiecznego porządku rzeczy, który warunkuje jego istnienie. Są więc historyczne imiona i nazwiska, które nieraz ironicznie wpisują się w wątki powieści, są też postacie z fikcyjnymi nazwiskami, których czyny jednoznacznie wskazują na pierwowzory. Żadne z imion i nazwisk nie jest przypadkowe. Żadne! Postacie historyczne są potraktowane z dystansem, ich miejsca w obsadzie także. Nie mają na głowach błazeńskich czapek, ale puszczają oko do czytelnika. Pisarz nie mógłby im na to pozwolić bez dużej wiedzy na ich temat. Kto wie, może to też wyzywające pytanie: – Wiesz, kim był Rohme czy Steiner? Co wiesz o Napoleonie i Robespierze? No, wykaż się, jeśli już to czytasz. Przenosząc się o ponad dwa wieki w stosunku do opisywanych czasów, powiem: „lubię to”, i dam „kciuk w górę”. Staję naprzeciwko, autorze, i wytrzymam, nie złamię kodeksu.

Wszelkie podobieństwo nie jest przypadkowe. Wszelkie!

Główni bohaterowie, Carl i Alexander Sternbergowie, są bliźniakami. Jeden skłonny jest dla zdobycia władzy, która oczywiście ma służyć wzniosłej idei, zawrzeć sojusze, które z tą wzniosłością niekoniecznie idą w parze. Drugi, dużo bardziej fanatyczny, oddaje swoje życie… Nie, nie na ołtarzu, w blasku gorejących płomieni. Jak? To już sobie państwo doczytają. Czy na koniec, zwłaszcza po ostatniej scenie, należałoby napisać, że wszelkie podobieństwo do postaci i zdarzeń jest przypadkowe? Wiadomo, że nie, a to, jakich podobieństw doszuka się czytelnik, jakiego klucza użyje – to już sprawa czytelnika. Pisarz, wydając książkę, oddaje ją nam, odbiorcom. To akt odwagi, jak zresztą u każdego uczciwego artysty. Powinniśmy o tym pamiętać, czytając. Zresztą także słuchając czy łapiąc perspektywę przed wiszącym na ścianie obrazem. Wracając do Twardocha – zważywszy na rok wydania debiutanckiej powieści autora (dwa tysiące siódmy), postacie braci Sternbergów i ich losy… Profetycznie to wygląda, z ostatnim zdaniem książki włącznie.

Koktajl alternatyw 

„Sternberg” nie zawiera w sobie jednej alternatywnej historii, ale całą ich mieszaninę. Splatają się ze sobą i uzupełniają, podobnie jak osoby, które we wspomnianych wydarzeniach grały mniej lub bardziej ważne role. Przedstawiane są z różnych perspektyw. Czytając poszczególne rozdziały, czasami mamy wrażenie, jakbyśmy te opowieści już słyszeli, one są w nas, pamiętamy je z lektur, czytanek, nauki historii.

Szczepan Twardoch inspiruje się nimi, wplata je, uśmiecha się szelmowsko i pyta: – Czytałeś? Pamiętasz? No, postaraj się, przypomnij sobie, gdzie i kiedy to było. Znamionuje to erudycję autora i bardzo dokładny research. Podobnie jak dbałość o różnego rodzaju historyczne szczegóły, użyte oczywiście w innych miejscach i czasach niż ich realne pierwowzory.

Snuciu historii towarzyszy zabawa formą. Od powieści historycznej czy quasi-historycznej przez sensacyjną po bardziej ogólne rozważania dotyczące natury ludzkiej, nawet powieść szkatułkową z elementami epistolarnej. Mam nadzieję, że – zwłaszcza po ostatnim zdaniu – literaturoznawcy i sam autor nie odsądzą mnie od czci i wiary (a to pierwsze w kontekście „Sternberga” jest istotne, nieprawdaż?).

Historia żakardowa

No dobrze, zapytają państwo, ale czemu to wszystko ma służyć? Tylko temu, żeby Twardoch pokazał, jak świetny ma warsztat? Być może też, ale cel jest głębszy i bardziej wzniosły. W końcu nie bez powodu „Sternberg” zaczyna się od narracji Rudolfa Steinera, nie bez powodu pojawiają się „Wojna domowa” Cezara czy Tukidydes. Słyszeli państwo o Josephie Marie Jacquardzie? Był tkaczem, wymyślił maszynę, która – podobnie jak tkaniny z niej wychodzące – wzięła nazwę od jego nazwiska. W ogromnym skrócie: umożliwiała ona mechaniczne tkanie wzorów na podstawie przygotowanych wcześniej kart perforowanych. A był to, drodzy, początek wieku dziewiętnastego. Wzory można było powtarzać praktycznie w nieskończoność, ale też stosować ich rozmaite wariacje lub tworzyć nowe. Czyżby więc wzór: odwilż, rewolucja, restauracja, o którym wspomina w świetnym posłowiu profesor Uniwersytetu Śląskiego Krzysztof Łęcki, oznacza, że historia tkana jest powtarzalnie według wzoru zapisanego przez Istotę Wyższą (kłania się znów Steiner)? Wzór się powtarza, możemy go umieścić w dowolnym miejscu i czasie i nadal będzie tam pasował.

Powieść Twardocha nie jest więc tylko historią alternatywną. To za mało. Wątek, osnowa, jak ludowe motywy – powtarzają się, pojawiają się inne kolory, niewielkie zmiany i modyfikacje. Od czasów starożytnych po współczesność. Czy bliźniacy Carl i Alexander Sternbergowie to przypadek? Nie sądzę. Pan Jacquard bronił rewolucji – francuskiej, nie wiedeńskiej – w Lyonie. Przypadek? Nie sądzę. Żakardowa tkanina z wyhaftowanymi postaciami układa się wciąż od nowa. Czy parki z nożycami mają tu jeszcze coś do powiedzenia? Może tylko nadzorują proces tkania. Wszystko, co było, jest i będzie, znajduje się przecież w wielkim pudle z perforowanymi kartami. Na wieku pudła napisano (nie wiadomo bowiem kto stawiał litery): Ecce homo.

O autorze

Szczepan Twardoch (ur. 1979) – jeden z najbardziej cenionych współczesnych polskich pisarzy. Autor głośnych, bestsellerowych powieści: Morfina (2012), Drach (2014), Król (2016), Królestwo (2018), Pokora (2020), Chołod (2022). Uhonorowany wieloma prestiżowymi nagrodami, m.in. Nagrodą Planeta Lema, Nagrodą im. Kazimierza Kutza, Paszportem „Polityki”, Nagrodą im. Kościelskich, EBRD Literature Prize, Brücke Berlin-Preis, Śląskim Wawrzynem Literackim, Nagrodą Kulturalną Onetu O!Lśnienie, Nagrodą Czytelników Nike i rekordową liczbą nominacji (m.in. do nagród Nike, Gdynia i Angelus). Mieszka w Pilchowicach na Górnym Śląsku.

Przeczytaj fragment „Sternberga”

Chcesz kupić tę książę w cenie, którą sam/-a wybierzesz? Ustaw dla niej alert LC.

Książka jest już w sprzedaży online. 

Artykuł sponsorowany, który powstał przy współpracy z wydawnictwem