Zaczęło się od nagród. Nie jest łatwo znaleźć blokowisko w dużym polskim mieście z trojgiem przyznających się do owego blokowiska pisarzy. Pisarzy wyróżnianych literackimi nagrodami, czasem niemiłosiernie krytykowanych (Shuty oberwał zwłaszcza w różnych krytyczno-literackich tekstach, Jarkowi też się dostało…). Niemniej nawet niemiłosierna, ale jednak krytyczno-literacka krytyka, to już coś, prawda?

Sławomir Shuty - nobles oblige

Sławomir Shuty przebił się do powszechnej świadomości powieścią „Zwał” nagrodzoną w 2004 roku „Paszportem Polityki”. Przez jednych potraktowany pełnym politowania prychnięciem, przez drugich wyniesiony na lewicujący panteon (swoją drogą ciekawe, że przymiotnik „lewicujący” do rzeczownika „panteon” zdaje się coraz lepiej przystawać, a nie powinien – z definicji). Tak czy owak – stał się popularny. Do świadomości przebiły się więc opowiadania bardziej „nowohuckie” niż antykorporacyjny „Zwał”. Chwilami było eksperymentalnie („Blok” – czyżby Georges Perec w wersji html?), chwilami krytycznie „Cukier w normie z ekstrabonusem”) czy wręcz prześmiewczo („Nowy wspaniały smak”); gdzieś ta Nowa Huta przebijała. Zresztą, jak sam autor twierdzi, doświadczenie mieszkania w bloku przez trzydzieści lat wpłynęło na to, co pisze i jak pisze. Wpłynęło też na to jak się podpisuje, bo „Shuty”, to wręcz połączenie miejsca z jestestwem.

Mimo że świat opisywany w książkach Shutego to świat teoretycznie pasujący do blokowisk w każdym innym dużym mieście, po bliższym przyjrzeniu się nabiera cech indywidualizującej się populacji. Indagowany o Nową Hutę, pisarz zwrócił uwagę na jeszcze jedną rzecz – podział samej dzielnicy – na piękną, socrealistyczną, starą oraz pełną zwyczajnych bloków nową - Nową Hutę.

Początki całej tej części Krakowa to stapianie się w tyglu – przyjezdnych, zupełnie innych od zasiedziałych krakowskich mieszczan. Sławomir Shuty opisał przybyszów z Podkarpacia, czy, jak jego rodzice, z okolic Nowego Sącza, jako grupę ze specyficznymi doświadczeniami religijnymi i światopoglądem. Jego zdaniem, bloki były jak chaty na wsiach. Panowały tam typowo wiejskie, choć bardzo zróżnicowane obyczaje, których wspólnym mianownikiem była religia.

Igor Jarek. Nowa Huta – sceneria noir

Sławomir Shuty twierdzi, że mieszkańcy innych części Krakowa traktowali Nową Hutę jako siedlisko patologii, do którego nikt normalny nie powinien się zapuszczać. U autora „Cukru w normie…” , ale i u pozostałych wymienionych na początku pisarzy odnaleźć można fascynację negatywnymi fluidami unoszącymi się w tym niezbyt kolorowym świecie zbudowanym dookoła Wielkiego Pieca.

Zresztą, cóż młodzi pisarze z wieku dwudziestego pierwszego mierzący się z osadzoną już w czasie i miejscu dzielnicą. Ryszard Kapuściński w roku 1955 tak zaczął swój reportaż o Nowej Hucie, który ukazał się w „Sztandarze Młodych” następująco: „Przypatrzcie się uważniej Nowej Hucie, uważniej! To będzie pouczająca lekcja. Krzywd, draństwa, bezduszności, zakłamania”.

Mocno? A to dopiero początek tekstu. Wyziewy przy wytopie są toksyczne, objawiają się przeróżnie, zmieniają ludzi - te zmiany wrócą w genialnych magicznie dystopijnych opowiadaniach Elżbiety Łapczyńskiej, ale póki co obecne są w tu i teraz Igora Jarka, w znajdujących się na szort-listach „Paszportu Polityki ” i „Nagrody Conrada” historiach z „Halnego”.

Postacie z „Królowej” czy „Nowohuckiej kolędy” to nie są mili bohaterowie. Nikt nie chce się z nimi identyfikować, ale przecież oni nie są wzięci z powietrza. Igor Jarek w rozmowie zarzeka się się co prawda, że sceny z książki mogą rozgrywać się na każdym osiedlu lub w drodze do każdego innego blokowiska w Polsce. Kolęda z tytułu pierwszego z opowiadań jest jednak „nowohucka”. Igor Jarek, tu cytat: „hutasem rodowitym nie jest” ale „Halny” tu właśnie, nie gdzie indziej powstawał. Podobno zresztą, mam nadzieję, że nie wyjawię jakiejś wydawniczej tajemnicy, nowa powieść Igora Jarka także czerpie korzeniami soki z nowohuckiej gleby.

Reasumując, Huta miejscem miłym oku i duszy nie jest, ale dzięki temu, pozostając przy botaniczno-agrarnych skojarzeniach, jest literacko bardziej żyzna niż inne. Czy maniacki upór w obronie postawionej na samym początku tego tekstu tezy o nowohuckim genius loci jest uzasadniony? Czy wytworzona w tekście wizja miejsca żywcem wziętego z niemieckich filmów ekspresjonistycznych jest uprawniona? Elżbieta Łapczyńska na około-nowohuckie dywagacje autora tego tekstu odpowiedziała (na piśmie!) tak: „Fantazjuję, że Hutę wzniosła energia ujemna i to ona sprawiła, że przykleiła się do niej mroczność, przestępczość, niedola – czyli wszystko, co stanowi wdzięczne pisarskie tworzywo.”

Pamiętacie Adama Ważyka i „Poemat dla dorosłych”:

Gdzieś tu, u Ważyka, drzemie zapowiedź losów Rity i Ruty z jednego z opowiadań Elżbiety Łapczyńskiej.

A może to się zmieniło, może Nowa Huta zgrzeczniała już? Z drugiej jednak strony Ważyk i Kapuściński pisali swoje sześćdziesiąt sześć lat temu. Najstarszy ze wspomnianej trójki pisarzy urodził się, gdy „Poemat…” i „To też jest prawda o Nowej Hucie” – osiągnęły pełnoletność, pozostali znacznie później. I co? Czy teksty z 1955 roku straciły aktualność? Treści „Cukru w normie…”, „Bloku” , „Halnego” czy „Bestiariusza” aż chrupią, tak bardzo są na czasie.

Po owocach ich poznacie...

Nowa Huta to swoisty eksperyment, przemysłowo obrobiona lub przemysłowo wypaczona idea Le Corbusiera, stworzenie dzielnicy-miasta wokół zakładu metalurgicznego. Świat przeniesiony z kadrów Fritza Langa do podkrakowskiej wsi o nazwie, nomen omen: Mogiła. Doświadczenie, którego wyniki po siedemdziesięciu latach inspirują. Znów cytat z, trafiających w punkt, odpowiedzi wypytywanej o nowohuckie inspiracje autorki ”Bestiariusza…”:

Czyli jednak genius loci? Gdyby nie wyziewy tego miejsca nie byłoby rozedrganego Emila, płomiennego spojrzenia świętego z witraża. No i gdyby nie „Bestiariusz nowohucki” nie byłoby wiadomo, że w Nowej Hucie potrzebny jest prorok. Taki, co umie czytać z dymu Wielkiego Pieca. A może prorocy już są?

I jest ich troje...