„O tym, że w Rosji istniało prawo pańszczyźniane, wiedzą wszyscy. Ale jak ono naprawdę wyglądało – dzisiaj nie wie prawie nikt (...) W efekcie z pamięci historycznej społeczeństwa znika cała epoka, a mówiąc ściślej – kształtują się o niej niesłuszne wyobrażenia, które nie mają nic wspólnego z rzeczywistością”.

Nie będzie przesadą, jeśli napisze, że w ostatnim czasie w historiografii zapanował swoista moda na wszelkiego typu „ludowe historie”. Mieliśmy więc „Ludową historię Polski”, mieliśmy liczne tytuły poświęcone historii chłopstwa w Polsce. Prace te wywołują niemałe kontrowersje i spotykają się z żywą dyskusją. Wydaje się, że – przynajmniej w naszym kraju – coraz bardziej przypominają spór światopoglądowy niż dyskusję jednego historyka z drugim.

W taki właśnie nurt pisania o historii wpisuje się książka Borysa Kierżencewa pod tytułem „Zniewolona Rosja. Historia poddaństwa”. Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Poznańskiego. Szkoda, że wydawca nie zamieścił choćby krótkiego biogramu autora.

Borys Kierżencew postawił sobie za cel ambitne zadanie – opisanie historii rosyjskich chłopów. Jak pisze we wstępie, chciał „zrewidować zniekształcony obraz epoki pańszczyźnianej”. Czy udała mu się ta sztuka? Czy czytelnik – nieobeznany z historią Rosji – dowie się z jego publikacji rzeczy naprawdę ciekawych i pouczających? Czy też autor skupił się tylko na szukaniu sensacji i pisaniu pod tezę? Odpowiedź na tak postawione pytania nie jest jednoznaczna.

Już na wstępie można powiedzieć jedno. Recenzowana publikacja maluje historię rosyjskich chłopów w jednej barwie – i jest to barwa czarna. Niemal na każdej stronie autor przywołuje przykłady strasznych katuszy, jakich doświadczali rosyjscy chłopi. Pisze wprost, iż „życie chłopa pańszczyźnianego w Rosji przypominało bezterminową katorgę”.

„Zniewolona Rosja” składa się z siedmiu rozdziałów. Kierżencew na początku chce pokazać proces, który doprowadził do tego, że rosyjscy chłopi stali się niewolnikami na swojej ziemi. Jego zdaniem ich faktyczny stan prawny niewiele różnił się od faktycznych niewolników. Chłopi bowiem byli de facto właścicielem swojego pana. Mógł on nimi dowolnie dysponować – zupełnie jak rzeczą. Oprócz więc pracy ponad siły zostali oni pozbawieni godności i nawet elementarnego decydowania o swoim losie. Następnie omawia ich powinności i obowiązki względem panów. Czytamy o niewolniczej pracy i o wielu innych obciążeniach, które musieli znosić.

Życie szlachty wyglądało zupełnie inaczej. Bogaci właściciele ziemscy oddawali się nieograniczonym rozrywkom, które jeszcze potęgowały chłopską niedolę. Autor wprost stawia tezę, że człowiek w Rosji jest towarem. Oczywiście mowa tutaj o chłopach. Prawo pańszczyźniane de facto pozwalało na handel chłopami, nawet na rozdzielanie rodzin.

Można powiedzieć, że wyzysk chłopstwa w Rosji miał charakter systemowy. Nie mogli oni bowiem składać skarg na swoich panów. Co gorsza, państwo również wykorzystywało masowo chłopów – pod postacią służby wojskowej, trwającej ćwierć wieku. Jednak – trzeba przyznać uczciwie – ten aspekt został również opisany z drugiej strony. Wojsko umożliwiało dosłużenie się stopnia oficerskiego, co w efekcie skutkowało przejściem do stanu szlacheckiego.

Szczególnie przerażającym rozdziałem jest ten traktujący o karach cielesnych, torturach, a nawet zabójstwach, na które byli narażani chłopi. Właściciele ziemscy czuli się bezkarni. Państwo zawsze stawało po stronie szlachty. Kolejni carowie nie mogli sobie pozwolić na to, aby stracić poparcie możnych. Z drugiej zaś strony obawiano się chłopskich buntów i rebelii.
Ostatni rozdział został poświęcony na omówienie nieposłuszeństwa wobec władzy ziemian, czego przejawem były powstania chłopskie.

„Zniewolona Rosja. Historia poddaństwa” to książka wpisująca się w modny trend historiografii ludowej. Autor skupił się jednak na poszczególnych przykładach, wokół których oparł swoją narrację. Zabrakło mi w tej pracy jednak nieco szerszej perspektywy – całościowego opisania systemu prawnego obowiązującego w państwie i procesom, które do doprowadziły do jego powstania. Wystarczy w tym miejscu choćby wspomnieć o okresie, kiedy Rosja była zależna od Tatarów. Ich okrucieństwo z całą pewnością zaważyło na późniejszym obliczu rosyjskiego państwa. Pracę polecam wszystkim zainteresowanym tematem, choć nie jest ona wolna od pewnych — wskazanych wyżej — ułomności.

Wojciech Sobański