W 2011r. decyzją władz państwowych pierwszy marca został ustanowiony Narodowym Dniem Pamięci o Żołnierzach Wyklętych. W przywracanie pamięci
o żołnierzach antykomunistycznego i niepodległościowego podziemia zaangażowane są rozmaite środowiska: kombatanci, historycy, artyści czy grupy rekonstrukcyjne. Praca wykonywana przez Instytut Pamięci Narodowej na polu naukowym, prawnym i edukacyjnym również jest nie do przecenienia. Jednym z Żołnierzy Niezłomnych, o którym pamięć wciąż pozostaje żywa był Antoni Heda - Szary. Swoje przeżycia z okresu wojny, powojennej walki niepodległościowej oraz pobytu w więzieniu, zatytułowane "Wspomnienia Szarego" opublikował pierwotnie na łamach "Tygodnika Kulturalnego" na przełomie 1989 i 1990 roku, wznowionych w 2016r. nakładem Oficyny Wydawniczej Rytm.

Antoni Heda ps. "Szary" to obok Henryka Dobrzańskiego "Hubala" i Jana Piwnika "Ponurego" jeden z legendarnych dowódców oddziałów partyzanckich walczących na terenie Kielecczyzny. Urodził się w 1916r. w Małomierzycach, nieopodal Iłży. Po ukończeniu Kolejowej Szkoły Technicznej w Radomiu oraz odbyciu służby wojskowej podjął pracę w Fabryce Zbrojeniowej w Starachowicach. We wrześniu 1939r. walczył jako ochotnik w 12. Dywizji Piechoty pod Iłżą oraz na terenach Lubelszczyzny. Po klęsce wrześniowej wrócił w rodzinne strony, gdzie włączył się w struktury Związku Walki Zbrojnej. W 1940r. wraz z kuzynem został zatrzymany przez Sowietów podczas nielegalnego przekraczania granicy
i uwięziony w twierdzy brzeskiej. Przed łagrem uchronił go wybuch wojny pomiędzy III Rzeszą a ZSRR. Osadzony w Stalagu 107 zdołał uciec i przedostać się do domu, gdzie ponownie podjął działalność konspiracyjną zostając komendantem Podobwodu Iłża AK. Jako dowódca wsławił się brawurowymi akcjami rozbicia hitlerowskich aresztów w Starachowicach i Końskich oraz zdobyciem niemieckiego pociągu z amunicją i trotylem w Wólce Plebańskiej. Już po zakończeniu II wojny światowej, "Szary" przygotował spektakularną akcję rozbicia więzienia UB w Kielcach, skąd uwolnił 350 więźniów, głównie byłych żołnierzy Armii Krajowej. Za swą działalność niepodległościową został aresztowany przez komunistyczne władze i skazany na karę śmierci, zamienioną następnie na dożywocie. Z więzienia wyszedł po amnestii w 1956r. Na wolności włączył się działalność organizacji kombatanckich, tworząc struktury "Solidarności Kombatantów", czyli przeciwwagi dla ZBoWiDu. Internowany podczas Stanu Wojennego w więzieniu na Białołęce, został uwolniony 16 czerwca 1982r. W 2006r. został awansowany do stopnia generała brygady. Antoni Heda "Szary" zmarł 14 lutego 2008r., dokładnie w 66 rocznicę stworzenia Armii Krajowej.

"Wspomnienia Szarego" powstały na kanwie pamiętników, które Antoni Heda zaczął spisywać w połowie 1955r. podczas pobytu w więzieniu we Wronkach. Książka jest podzielona na trzy, ułożone chronologiczne części, uzupełnione przez wstęp autorstwa córki "Szarego", rozdział poświęcony ostatniej drodze generała, a także niezwykle cenne aneksy, zawierające rozkazy bojowe oraz spisy osobowe partyzantów należących do jego oddziału.

Na początku części pierwszej, Autor przybliża czytelnikowi swoje dzieciństwo
i młodość spędzone w rodzinnym domu. Niczego nie ubarwia, pisząc wprost o ubóstwie i wyrzeczeniach jakie musieli ponieść jego rodzice w celu utrzymania dziewięciorga dzieci, a także o trudnościach jakie sprawiała mu nauka. Czytając początkowe fragmenty książki można odnieść wrażenie, że zarówno szkoła, późniejsza zasadnicza służba wojskowa oraz wykonywana praca nieuchronnie prowadziły "Szarego" do kariery żołnierza. Dalsze rozdziały przedstawiają jego szlak bojowy we wrześniu 1939r., pierwsze miesiące w konspiracji oraz uwięzienie przez Sowietów w więzieniu. Niezwykle ciekawe są opisy życia oddziału partyzanckiego. "Szary" przykładał dużą wagę nie tylko do podnoszenia poziomu zdolności bojowych swoich żołnierzy, ale także starał się wypracować metody aprowizacji, które nie byłyby uciążliwe dla mieszkańców okolicznych wsi. Druga część "Wspomnień..." poświęcona jest operacji "Burza" oraz licznym starciom i potyczkom, jakie oddział "Szarego" stoczył latem 1944 roku. Autor nie kryje rozgoryczenia i gniewu, wywołanego decyzją przełożonych o odwołaniu marszu oddziałów partyzanckich idących na pomoc walczącym
w Warszawie powstańcom. "Szary" bezlitośnie wytyka błędy dowódcom okręgu, którzy zamiast "szarpać" wojska niemieckie wokół Warszawy, uwikłali się w mało skuteczne i efektywne potyczki, czego przykładem były walki o Dziebałtów. Część trzecia zawiera wspomnienia "Szarego" z okresu powojennego: starania o normalne życie w "cywilu" w komunistycznej rzeczywistości, aresztowanie przez Urząd Bezpieczeństwa, proces zakończony wyrokiem śmierci, wreszcie amnestię i włączenie się w działalność "Solidarności". Zdecydowanie najciekawszym rozdziałem tej części jest relacja z przygotowań do rozbicia kieleckiego więzienia oraz samej akcji zakończonej uwolnieniem 350 więźniów.

Tym, co można zauważyć już po kilku pierwszych stronach książki, to doskonała pamięć i kronikarska wręcz skrupulatność Hedy, który pamiętał zarówno wysokość swojej pierwszej pensji, jak i pseudonimy wszystkich żołnierzy biorących udział w akcjach bojowych. Czyni to "Wspomnienia..." nie tylko świetną pracą biograficzną, ale także niezwykle cennym źródłem historycznym do poznania losów oddziałów partyzanckich na terenie Kielecczyzny podczas II wojny światowej. Książkę czyta się doskonale, a to za sprawą prostego, żołnierskiego języka, który daje wyobrażenie o opisywanych sytuacjach. Autor wielokrotnie uzupełnia relację swoimi przemyśleniami. Pozwala to spojrzeć na Antoniego Hedę "Szarego" nie tylko jak na bohatera, ale człowieka "z krwi i kości", który w chwilach rozterki szuka pomocy w modlitwie.

Podsumowując, ze "Wspomnień Szarego" wyłania się obraz patrioty głębokiej wiary; romantycznego powstańca bezgranicznie oddanego walce o Ojczyznę; dowódcy, który szanował swoich podwładnych. Losy Antoniego Hedy - Szarego w symboliczny sposób uosabiają wszystkich żołnierzy Armii Krajowej, którzy za swą walkę z niemieckimi i sowieckimi okupantami byli wtrącani do więzień, torturowani i mordowani. Uważam, że "Wspomnienia Szarego" powinny znaleźć się na półce każdego miłośnika historii. Ich lektura jest zdecydowanie lepszym wyrazem patriotyzmu, niż modny t-shirt z kotwicą AK.

Recenzja ukazała się pierwotnie na łamach portalu Sztukater.

W 2011r. decyzją władz państwowych pierwszy marca został ustanowiony Narodowym Dniem Pamięci o Żołnierzach Wyklętych. W przywracanie pamięci
o żołnierzach antykomunistycznego i niepodległościowego podziemia zaangażowane są rozmaite środowiska: kombatanci, historycy, artyści czy grupy rekonstrukcyjne. Praca wykonywana przez Instytut Pamięci Narodowej na polu naukowym,...