Książka Mariusza Zajączkowskiego „Wierzchowiny 1945” jest próbą rekonstrukcji tego, co wydarzyło się 6 czerwca 1945 r. we wsi Wierzchowiny. Ma również na celu przybliżenie sporu toczącego się między historykami już od trzech dekad, jego podłoża i oddźwięku społecznego. Niniejsze opracowanie stanowi w istocie zwieńczenie kilkunastoletnich badań dotyczących tego zagadnienia. Temat ten wydaje się dość ważny zarówno w dyskursie wewnątrzpolskim jak i polsko-ukraińskim o wspólnej trudnej przeszłości.

Mimo upływu trzydziestu lat spory oto co w istocie wydarzyło się w Wierzchowinach wiosną 1945 r. nie tylko trwają, ale – jak się wydaje – w ostatnich latach przybrały na sile. Toczą się nie tylko o bezsporne ustalenie sprawców tej zbrodni czy ostateczną liczbę jej ofiar, ale przede wszystkim o prawdę historyczną na temat jednej z wielu tragicznych kart w relacjach polsko-ukraińskich w latach czterdziestych ubiegłego wieku. Monografie, które dotychczas ukazały się na ten temat, nie wyjaśniły w sposób poprawny metodologicznie motywów sprawstwa i odpowiedzialności za nią. Przeciwnie – raczej roznieciły spory o to, która z formacji polskiego podziemia oraz z jakich motywów zabiła mieszkańców wsi.

W warstwie faktograficznej zamysłem autora jest ukazanie złożoności relacji polsko-ukraińskich w powiatach Chełm, Hrubieszów, Lubartów i Krasnystaw w okresie od sierpnia 1944 r. do maja 1945 r., a więc genezy wydarzenia będącego głównym tematem opracowania. Bazę źródłową stanowi niepublikowany dotąd rejestr mieszkańców wsi i majątku Wierzchowiny, a także Wesołówki Wierzchowińskiej, przechowywany dzisiaj w Archiwum Gminnym w Siennicy Różanej. Uzupełniają go materiały archiwalne ocalonych mieszkańców Wierzchowin, oraz akta procesowe, śledcze i akta spraw rehabilitacyjnych byłych partyzantów zgrupowania kpt. „Szarego”.

Książka Mariusza Zajączkowskiego „Wierzchowiny 1945: fakty i mity, współczesne dyskursy historyczne i spory interpretacyjne o sprawstwo zbrodni i Narodowe Siły Zbrojne” stanowi całościowe ujęcie problematyki zbrodni popełnionej 6 czerwca 1945 r. na ukraińskich mieszkańcach wsi Wierzchowiny na Lubelszczyźnie. Jest głosem w dyskusji nad historiografią powojennego podziemia antykomunistycznego w Polsce i miejscem jego nacjonalistycznego nurtu (NSZ i NZW) w polskiej pamięci narodowej. Czytelnik dostaje do rąk opracowanie, które stanowi omówienie dotychczasowej literatury przedmiotu i rozszerza wiedzę faktograficzną na temat mordu wierzchowińskiego.

Praca jest ważnym głosem w dyskusji na temat miejsca „żołnierzy wyklętych” w pamięci zbiorowej Polaków; w tym prawicowego odłamu polskiego podziemia, jakim były Narodowe Siły Zbrojne.

Książka dotyka też kwestii zasadniczych dla badacza dziejów najnowszych, tj. warsztatu naukowego, etyki i etosu historyka. Autor wychodzi poza strefę historii wydarzeniowej i krytyki źródeł, wkraczając w obszary metodologii badań i historii historiografii oraz analizy dyskursu medialnego i języka filmowego.