„Szlachta wybierała królów, ustanawiała przepisy, obsadzała sądy, decydowała o wojnach i podatkach, zajmowała urzędy i synekury – początkowo te najcenniejsze, z czasem niemal wszystkie bez wyjątku. System, który zrodził się nad Wisłą, był ewenementem”.

Rzeczpospolita Obojga Narodów była krajem rządzonym przez szlachtę. Nie ma w tym stwierdzeniu dużej przesady zważywszy na fakt, że to właśnie szlachta dokonywała elekcji króla. Król zaś nie mógł tak naprawdę niczego przedsięwziąć bez zgody sejmu, który to również składał się ze szlachty.

Kim jednak była polska szlachta? Skąd się wzięła i w jaki sposób zdobyła tak silną pozycję w państwie? Czy istotnie była najliczniejsza w Europie? Czy naprawdę to szlachta przyczyniła się do upadku państwa? Jaki miała styl życia, poglądy i sposób sprawowania władzy?

Na te i wiele innych pytań stara się odpowiedzieć książka Kamila Janickiego pod tytułem „Warcholstwo. Prawdziwa historia polskiej szlachty”. Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Poznańskiego. Po pierwsze rzuca nam się w oczy tytuł, tendencyjny i wskazujący na wymowę publikacji. Równie groźny jest podtytuł „prawdziwa historia”. Czyżby autor sugerował, że setki opracowań i książek, które powstały do tej pory, pokazują historię fałszywą? Oczywiście tak nie jest. Tytuł mnie osobiście nie przekonuje, czytelnik bowiem podczas lektury sam powinien sobie odpowiedzieć na pytanie, kim była polska szlachta. Czy tylko warcholstwem, jak chce Kamil Janicki? Odpowiedź wcale nie jest taka jednoznaczna.

Autor wychodzi – co naturalne – od podstawowego problemu: czym była szlachta i jak zagarnęła pełnię władzy w Polsce. Udowadnia, że tak naprawdę powstanie szlachty jako zwartego stanu społecznego nie było wcale przesądzone. Opisuje specyfikę polskich herbów szlacheckich i ich wyjątkowość na tle Europy. Przede wszystkim jednak zastanawia się nad tym, dlaczego w Polsce wszyscy szlachcice byli sobie równi. Według niego był to ewenement na skalę kontynentu, niespotykany nigdzie indziej. Istotnie, w Rzeczypospolitej nie było tytułów arystokratycznych. Nie było hrabiów, markizów itp. Aż do upadku państwa – formalnie – wszyscy szlachcice byli sobie równi. Oczywiście bogaty magnat mógł i znaczył nieporównywalnie więcej niż małorolny szlachcic z Mazowsza. Nie zmienia to jednak faktu, że szlachta zazdrośnie strzegła tej równości, uważając ją za fundament ustroju.

Zastanawiając się nad tym, jak szlachta osiągnęła tak silną pozycję w państwie, dochodzimy do wniosku, że pomógł jej w tym przypadek. Gdyby bowiem Jadwiga urodziła Jagielle syna, wszystko mogłoby potoczyć się zupełnie inaczej. Król nie musiałby zabiegać o prawo do tronu dla swojego potomka. Nie musiałby zatem obłaskawiać szlachty coraz to nowymi przywilejami. Wydaje się, że ustrój ukształtował się ostatecznie w 1505 roku, kiedy to konstytucja „Nihil novi” stwierdzała, że odtąd „nic nowego” nie może być postanowione bez zgody szlachty.

Czy jednak szlachta była w istocie tylko elementem destrukcyjnym? Czy złota wolność musiała przerodzić się w samowolę, pogardę wobec prawa i anarchię? Dlaczego w Polsce nie udało się stworzyć prawdziwej elity politycznej, która patrzyłaby na interes państwa, a nie swojego tylko folwarku? Według mnie sprawa jest bardziej złożona niż chce tego Kamil Janicki. Nie ma tutaj miejsca na szczegółowe analizy, niemniej jednak silne ambicje polityczne szlachty zbiegały się u nas ze słabymi monarchami, którzy nie umieli inaczej poprowadzić spraw państwowych. Jednym słowem, każdy wybierał dla siebie rozwiązanie najłatwiejsze. Faktem jest jednak, że na tamtejsze czasy wolna elekcja była elementem destabilizującym państwo i znacznie osłabiającym władzę centralną.

Sam sejm również funkcjonował bez jasno sprecyzowanych i zapisanych zasad, co ułatwiło choćby sięgnięcie po słynne „liberum veto” w 1652 roku.

Kamil Janicki zajmuje się także innymi aspektami życia szlachty. Pisze o miejscu kobiet w szlacheckiej rzeczywistości, codziennym funkcjonowaniu dworu i traktowaniu chłopów. Zastanawia się, czy Polska faktycznie była krajem tolerancji religijnej. Z książki dowiemy się, jak szlachcice się ubierali, co jedli i jakie (i dlaczego) nosili fryzury.

„Warcholstwo. Prawdziwa historia polskiej szlachty” to udana książka, pokazująca raczej minusy szlacheckiej rzeczywistości. Autor odwołuje się do licznych źródeł i opracowań. Nie idzie w stronę taniej sensacji, choć niektóre fakty i zjawiska historyczne interpretuje bez wątpienia tendencyjnie. W większości pisze o sprawach znanych i szeroko komentowanych przez zawodowych historyków. Pamiętajmy, że ustrój zwany potocznie „demokracją szlachecką” jest do dziś chętnie opisywany przez specjalistów od tej problematyki. Niemniej jednak recenzowaną publikację polecam zarówno zainteresowanym tematem, jak i tym, którzy dopiero zaczynają swoją przygodę z historią polskiej szlachty.

Wojciech Sobański