Azril powraca na jedną noc w rodzinne strony. Co go do tego skłoniło, przecież nie było go tu wiele lat… Być może śmierć żony, której nie kochał, uruchomiła w jego sercu jakiś żal, wyrzuty sumienia, i pragnie przebłagać Boga, prosić go o wybaczenie. W końcu mamy pokutny czas, miesiąc elul, kiedy pobożni Żydzi dokonują podsumowania, modlą się jeszcze żarliwiej niż zwykle, pragną zbliżyć się do Jahwe i uzyskać jego łaski w Sądny Dzień – dzień pojednania. Może to sprawi, że Azril doczeka się męskiego potomka, którego los mu poskąpił. Dowiadujemy się też, że Azril nie chce długo trwać we wdowieństwie. Ma nadzieję znaleźć tutaj kandydatkę na żonę i, faktycznie, intensywnie wypytuje o niezamężne dziewczęta. A może bezpośrednim bodźcem do podróży jest sen sprzed kilku dni, w którym ojciec przykazał mu stanowczo: „Idź”, a między nieżyjącym już ojcem, a Azrilem pozostało parę niezałatwionych spraw i nieprzebaczonych win.

Jak i w poprzednich częściach „cyklu galicyjskiego” Julian Stryjkowski znajduje paralele z wątkami biblijnymi, z postacią Abrahama, Mojżesza, z judaistycznymi wierzeniami i obrzędami. Nie czuję się kompetentna, by ten aspekt powieści rozwijać, choć jednocześnie bardzo tego żałuję i z pewnością postaram się nadrobić moje poznawcze zaległości. Skupię się więc tymczasem nad osobistym odbiorem powieści, jednej z lepszych, jakie ostatnio czytałam.

Azril jawi się nam od samego początku jako człowiek nieco „na bakier” z wiarą, skupiony na życiu doczesnym, zapominający o religijnych obowiązkach. Być może teraz właśnie przyszedł dla niego czas refleksji bardziej ogólnych i duchowych. Wędrując ulicami nie widzianymi od wielu lat Azril „Poznawał dawne parterowe domki, ogródki, krzaki, pachnące kwiaty, wiosną inne, latem inne.” Powrót bywa trudny, ale zarazem potrafi też wywołać prawdziwe wzruszenie. Wszystko wydaje się sporo mniejsze, jakby z latami kurczyło się na podobieństwo starzejącego się człowieka. Azril jednak również, ku własnemu zdumieniu, zostaje rozpoznany.

Wędrówka Azrila przez miasto jest naznaczona emocjami, przed oczy napływają wspomnienia, on sam zaś rozgląda się dookoła, zastanawiając się, cóż mógł znaczyć jego sen, cóż za list, i do kogo adresowany, wręczał mu w nim ojciec, gdy rozkazał iść. Przed siebie? W celu? „Samo tylko chodzenie, tysiące lat trwa to chodzenie i nie widać końca. W nagrodę za wszystkie nieszczęścia Bóg zrobił nas duchem ziemi.” Żydowska historia jest przecież sama w sobie drogą, ucieczką, poszukiwaniem, ale też doskonaleniem siebie poprzez zmaganie się z trudnościami oraz hołubieniem w sobie marzenia o lepszym, szczęśliwszym życiu, na które zasłużyć można cierpieniem, cierpliwością i przestrzeganiem boskich przykazań. Łączą się tutaj prawda historyczna, mit oraz symbolika, silnie do nas przemawiając. Ponieważ czasy biblijne przywoływane są tutaj równie często, co powidoki dzieciństwa Azrila, jego późniejsze małżeństwo i równoległy związek z drugą kobietą (tutaj znów odniesienie do Abrahama), a na to nakładają się jeszcze wrażenia z odbywanego obecnie nocnego spaceru, to atmosfera robi się dość magiczna, jakby tej konkretnej nocy czas przestał istnieć, jakby jego kontinuum zapętliło się i pomieszało, by ukazać Azrilowi jego miejsce w żydowskim losie i świecie, umocnić go w przekonaniu, że nic tu nie jest przypadkowe, że Bóg dalej, jak przed wiekami, wyznacza ludzkie ścieżki, wystawia na próbę wiarę i posłuszeństwo człowieka. „Zdarza się, że Bóg opuszcza swój naród, ale naród swego Boga nie opuszcza.”

To taka specyficzna powieść drogi, na której Azril spotyka różne postacie, przypadkowe, a może wcale nie. Toczy z nimi rozmowy o sobie, o swoim ojcu i o Bogu, o życiu i o śmierci, a każda z nich ma swoją wagę. Przerzucając się cytatami z Biblii, z Tory i jej komentarzy, definiują Boga, człowieka, ich intencje i wzajemne zależności, a także sens tułaczki i cierpienia żydowskiego narodu, jego diaspory wśród obcych. I nie zgadzają się ze sobą, dyskusja niekiedy robi się burzliwa, a dla nas wielce pouczająca. Dzięki niej poznajemy ów specyficzny sposób argumentacji, mentalność narodu wybranego.

Klaustrofobicznie małe, zapewne specjalnie też anonimowe, by mogło być każdym ciasnym i pogrążonym w stagnacji podobnym miejscem, miasteczko, pogrążone w ciemności nocy oświetlonej zaledwie rąbkiem księżyca, zdaje się być nawiedzone przez duchy przeszłości i religijne zapamiętanie. Nie dość, że Jom Kippur, to jeszcze spore grono chasydów zgromadzonych wokół cadyka z Rajszy, który tutaj właśnie postanowił odbyć pielgrzymkę i nagle się rozchorował. „Tłum chasydów, czarny jak chmura. Stłoczeni, posuwali się w stronę bóżnicy. Nieśli niezapalone świece. Nad pochodem płynęło w powietrzu białe łóżko.” Idzie też, mozolnie i uparcie, niemal się przy tym nie poruszając, stary niemal jak sam czas, w otępiennej mgle pewny tylko tego, że iść musi, reb Mendele, a z nim Azril i Ojwedie. To noc marszu, noc tajemnicy, noc spotkania ludzi z ludźmi, ludzi z Bogiem, przeszłości z czasem dzisiejszym, ortodoksji z umiarkowaniem, ale też Azrila z samym sobą, w trudnej prawdzie.

To noc, w której szczególnie silnie wybrzmiewa ta, dla nas egzotyczna i nie do końca zrozumiała, żydowska mistyka, zastygła w oczekiwaniu, w przekonaniu, że co ma nadejść, przyjść musi. Julian Stryjkowski znów odmalował świat, którego już nie ma, w który możemy się zanurzyć tylko dzięki jego narracyjnemu talentowi i sile naszej wyobraźni.
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

Azril powraca na jedną noc w rodzinne strony. Co go do tego skłoniło, przecież nie było go tu wiele lat… Być może śmierć żony, której nie kochał, uruchomiła w jego sercu jakiś żal, wyrzuty sumienia, i pragnie przebłagać Boga, prosić go o wybaczenie. W końcu mamy pokutny czas, miesiąc elul, kiedy pobożni Żydzi dokonują podsumowania, modlą się jeszcze żarliwiej niż zwykle,...