Skrajni egoiści, rozpieszczeni jedynacy, niepoprawni prowincjusze, nieokrzesani dziwacy. Kłamcy, skąpcy, alkoholicy, kobieciarze, manipulatorzy, oportuniści, tchórze. To zaledwie jedne z wielu określeń (niejednokrotnie tych łagodniejszych), jakimi angielski historyk i dziennikarz, autor ponad czterdziestu istotnych książek, posługuje się w stosunku do sportretowanych przez siebie wybitnych i najbardziej znanych twórców, moralistów, nauczycieli ludzkości.

„Intelektualiści” Paula Johnsona to książka kontrowersyjna i niemal legendarna jak sam autor, konserwatywny katolik o zdecydowanie antykomunistycznych poglądach. Były wojskowy, redaktor naczelny londyńskiego tygodnika „New Statesman” oraz współpracownik najbardziej renomowanych gazet na świecie postawił sobie za cel w swojej znanej na całym świecie książce zaprezentowanie sylwetek psychologicznych między innymi: Jana Jakuba Rousseau, Karola Marksa, Henryka Ibsena, Lwa Tołstoja, Ernesta Hemingwaya, Bertolda Brechta, Bertranda Russella czy Jeana-Paula Sartre’a.

Prowokująca książka Johnsona zaskakuje czytelnika, przyprawia go o konsternację, niejednokrotnie wprawia w zdumienie i w zależności od poziomu indywidualnej wrażliwości może nawet szokować. Autor, który jako reporter zwiedził pięć kontynentów i przeprowadził wywiady z głowami wielu państw, niejednokrotnie odbiera swoim bohaterom prawo do bycia moralną instancją, do pouczania, formułowania sądów, z którymi inni, zwłaszcza ci mniej obdarzeni przez los, powinni się liczyć. Bezkompromisowo, a czasami z najwyższą surowością brytyjski dziennikarz wykształcony w szkole jezuitów odsłania rzeczywiste motywy postępowania wielu czołowych intelektualistów. Bezlitośnie obnaża ich brak rozsądku i logiki, nieskończoną próżność, nałogi i ludzkie słabości, wadliwe pojmowanie rozmaitych kwestii. Zarzuca im kiepsko odgrywaną rolę dla publiczności przy równoczesnym braku szacunku dla prawdy. Wytyka stosowanie podwójnych reguł moralnych w życiu prywatnym i publicznym.

Rousseau to według Johnsona prototyp charakterystycznej dla ery nowożytnej postaci młodego gniewnego, ale przede wszystkim gbur, prostak i mistrz autoreklamy. Marks z kolei był według angielskiego historyka kiepskim uczonym oraz zgorzkniałym niedoszłym wykładowcą, a jego największym talentem była umiejętność polemiki. Ibsen dla odmiany odznaczał się nadzwyczajną estymą dla twórczej pracy, ale równocześnie bezlitośnie obchodził się z własną rodziną oraz zachowywał się tchórzliwie w sprawach osobistych i politycznych. Tołstoj z kolei postrzegał samego siebie jako ósmy cud świata i uważał, że jest kolejnym ogniwem w apostolskim szeregu intelektualistów po Mojżeszu, Konfucjuszu, wczesnych Grekach, Buddzie, Sokratesie i wszystkich innych.

„Intelektualiści” Paula Johnsona imponują rozmachem i dobrymi źródłami jak na pozycję popularnonaukową. Język autora momentami trąci myszką, ale poza tym jest klarowny i przystępny. Mankamentem pracy może się wydawać brak uzasadnienia takiej, a nie innej konstrukcji książki oraz zaprezentowania motywacji, którą kierował się autor, prezentując mocno subiektywną i wyselekcjonowaną grupę intelektualistów. Czytelnik niewątpliwie pewnych intuicji się domyśla, ale dobrze byłoby móc je skonfrontować z autorem. Należy jednak sądzić, że walory dzieła znacznie przeważają nad jego słabościami, a do tych pierwszych z pewnością należą: odwaga w myśleniu, bezkompromisowość w sądach, konstruktywna krytyka, a także merytoryczny i przemyślany wywód.

Johnson swoimi „Intelektualistami” zachęca czytelnika do refleksji, krytycyzmu, poszukiwania własnych argumentów, niesugerowania się opiniami większości oraz niepoddawania się spirali milczenia. Na końcu swojego dzieła zwraca się do czytelników z otwartym apelem, o dziwo wciąż aktualnym: „Strzeżcie się komitetów, konferencji i porozumień intelektualistów. Nie wierzcie oświadczeniom wychodzącym z ich zwartych szeregów. Nie traktujcie poważnie ich opinii na temat przywódców politycznych i ważnych wydarzeń. Intelektualiści bowiem, dalecy od stania się wielkimi indywidualistami lub nonkonformistami, stosują się do pewnych utartych wzorów postępowania (…). Musimy zawsze pamiętać o tym, o czym intelektualiści zwykle zapominają: ludzie są ważniejsi od pojęć i muszą znajdować się na pierwszym miejscu. Najgorszą postacią despotyzmu jest bezduszna tyrania idei”.

Ewelina Tondys