Seria „Mistrzowie literatury amerykańskiej”, zainicjowana przez Zakład Literatury Amerykańskiej Instytutu Anglistyki UW, przedstawia dorobek wybitnych współczesnych pisarzy ze Stanów Zjednoczonych i ważne zjawiska tamtejszej sceny literackiej. W koncepcji oraz formie nawiązuje do popularnych w Wielkiej Brytanii i USA wydawnictw z gatunku tzw. companions. Jest adresowana nie tylko do odbiorców akademickich, lecz także do szerszego grona czytelników, którzy chcieliby pogłębić wiedzę o interesujących ich twórcach i nurtach, a odczuwają niedostatek źródeł w języku polskim*. Nakładem wspomnianej wyżej uniwersyteckiej oficyny na rynek wydawniczy trafiły obszerne opracowania twórczości Dona DeLillo, Toni Morrison oraz Cormaca McCarthyego, którego proza na gruncie rodzimej świadomości literackiej przeżywa współcześnie swoisty boom. Powyższy zbiór naukowych prac pod redakcją Marka Paryża to rzetelna i dość wyczerpująca kompilacja dziesięciu krytycznych szkiców poświęconych twórczości McCarthy’ego, uszeregowana wedle chronologii publikowanych przez pisarza dzieł. Teksty autorstwa warszawskich pracowników akademickich poprzedza skrótowe, acz skondensowane wprowadzenie Marka Paryża, zawierające biogram McCarthy’ego oraz krótką charakterystykę jego literackiego dorobku wraz z jej najważniejszymi kontekstami. Warto wspomnieć, że to jedyne jak dotąd naukowe wydawnictwo na rodzimym rynku w sposób wyczerpujący i całościowy oświetlające meandry pisarskiej działalności jednego z najpoczytniejszych współczesnych – wybitnych – twórców amerykańskich.

Proza Cormaca McCarthy’ego stosunkowo późno trafiła w ręce polskiego czytelnika – końcem lat 90. w księgarniach pojawiły się dwa pierwsze tomy Trylogii Pogranicza, które przeszły bez większego echa; modę na czytanie Cormaca zapoczątkowały dopiero przekłady powieści „To nie jest kraj dla starych ludzi” oraz „Drogi” z tego samego, 2008, roku. Na poczytność autora urodzonego w 1933 roku w Providence w stanie Rhode Island niebagatelny wpływ ma status legendy, którą osoba Cormaca uzyskała za życia – większości znana jest jego niechęć do spotkań z czytelnikami i mediami czy niemal fanatyczne bronienie własnej prywatności (jeśli już do środków masowego przekazu trafią jakieś szczątkowe informacje natury osobistej są to zazwyczaj newsy na długo odbijające się echem, jak na przykład słynna sprawa pod tytułem: „Była żona Cormaca McCarthy’ego aresztowana. Wyciągnęła broń z waginy grożąc partnerowi po kłótni o kosmitów”). Niemal mitem obrosła jego biografia, ukazująca go jako lubującego się w krwi orędownika zła i przemocy, przez pół życia cierpiącego głód i biedę, pomieszkującego niczym Lester Ballard (wykluczony ze społeczeństwa morderca-nekrofil z „Dziecięcia bożego”) we własnoręcznie remontowanych stodołach i opuszczającego najbliższych na rzecz twórczości literackiej ekscentryka. Abstrahując od przyciągających uwagę pułapek życiorysu Cormaca, trzeba stwierdzić, że jego pisarstwo, choć wymagające i trudne, kryje w sobie pewien fenomen nieustannie generujący nowe rzesze fanów. Jaki jest zatem sekret twórczości McCarthy’ego?

Nihilista czy moralista? Mizogin czy demaskator patriarchalnych mitologii? Genialny spadkobierca Faulknera i Conrada czy efekciarz lubujący się w krwawej jatce? Takie i wiele innych pytań stawia przed czytelnikiem grono jedenastu literaturoznawców, wśród których wymienić warto Marka Paryża, Adama Lipszyca, Alicję Piechucką czy Kacpra Bartczaka, a którzy w swoich gęstych od interdyscyplinarnych i kontekstualnych odwołań tekstach prezentują czytelnikowi mnogość kulturowych aspektów i humanistycznych perspektyw ułatwiających czy też wzbogacających lekturę dzieł McCarthyego. Najogólniejszej klasyfikacji kontekstualnej dokonał już w rozdziale wstępnym Marek Paryż szeregując bibliografię autora „Drogi” w trzy kręgi tematyczne, określone przez konwencje oraz tradycje literackie – pastoralizm, którego wpływ badacz dostrzegł w czterech pierwszych powieściach McCarthyego, western wraz z jego przewartościowaniami obejmujący swoim zasięgiem Trylogię Pogranicza oraz „Krwawy Południk”, a także fantastykę w postapokaliptycznej odmianie reprezentowaną przez „Drogę” i pośrednio przez „To nie jest kraj dla starych ludzi”. Jak trafnie zauważają autorzy artykułów, prozatorskie dzieła Cormaca powiązane są ze sobą na zasadzie homologii oszczędnego stylu, symboliki bazującej na umotywowanych przez kontekst archetypach oraz tematyki skłaniającej się ku marginalnej kulturze Południa, eskalacji przemocy i narracji z akcentami katastroficznymi. Pisarstwu McCarthy’ego przyświecają założenia wytyczające najważniejsze modele powieściowe: realizm, modernizm i postmodernizm, autor chętnie operuje poetyką absurdu i komizmu, kreuje matanarracje, stosuje przesadę i dosłowność, stwarza pozory filmowości prozy. W zamyśle autorów omawianej kompilacji, idea interpretacji jego prozy nie powinna zasadzać się tylko i wyłącznie na tropach takich, jak teoria realizmu Auerbacha, filozofia Nietzschego i Heideggera czy chociażby egzystencjalizm Camusa. Dlatego też, warszawscy uczeni filtrują powieściowe treści przez pryzmat teorii humanistycznych zarówno tych stosunkowo nowych, jak i tych bardziej „akademickich”. Alicja Piechucka w debiucie McCarthy’ego dostrzega wpływy filozofii transcendentalistycznej Emersona, Maciej Masłowski w jego wczesnych powieściach bada problem topografii i zamieszkiwania świata przez Cormacowskich bohaterów, skłaniając się ku geopolityce i idei „czwartej przestrzeni” Jamesa R. Giles’a jako „materialnemu, metaforycznemu i psychologicznemu wymiarowi egzystencji”. W analizie „Dziecięcia bożego” pobrzmiewają echa feminizmu, pojawia się odwołanie do kategorii niesamowitego Freuda oraz teorii „kozła ofiarnego” Girarda. Cykl powieści destabilizujący pojęcie XIX-wiecznego westernu dekodowany jest przez neobarok, posthumanizm, biblijny dialektyzm i teorię maszynizmu Deleuze’a. Powyższe wyliczenia humanistycznych kontekstów obrazują, jak bogata, mimo pozornego minimalizmu, jest proza McCarthy’ego, w jak mnogiej liczbie tradycji, filozofii, nauk, konwencji jest zakorzeniona. Książkę , którą dało czytelnikom do rąk wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego warto traktować jako przyczynek do naprawdę głębokiej refleksji nad twórczością pisarza-piewcy Południa, kreatora literackiego świata pełnego pariasów, morderców, zła i skażenia, bo jak słusznie stwierdził sam autor: Nie ma czegoś takiego, jak życie bez rozlewu krwi.

Na osobny, krótki akapit zasługuje również rozdział spod znaku dramatopisarstwa autora „Krwawego Południka”. Polskiemu czytelnikowi znany jest tylko jeden przekład tekstu dramatycznego z dwóch, jakie wyszły spod pióra McCarthy’ego. „Sunset Limited” i starszy „The Stonemason” (pol. „Kamieniarz”) zajmują podrzędne miejsce względem docenionych na całym świecie powieści. W artykule zatytułowanym „Zamknąć otwarte drzwi” Marek Paryż słusznie stwierdza, że oba utwory należałoby traktować jako autorski eksperyment z nową formą tekstu, „ćwiczenie ze skracania”, gdzie symboliczna warstwa treści decyduje o jej przekazie moralnym, a zakodowany psychologizm ma swoje ujście w rozbudowanych dialogach i monologach. Niemniej, Cormac jako dramatopisarz postrzegany jest jako autor bezprecedensowy, pisarz-moralista podejmujący tematy o wielkim ciężarze egzystencjalnym i z uporem wydobywający ich dwuznaczności.

Tradycja literatury amerykańskiego Południa zyskała sobie wielkich sprzymierzeńców – Williama Faulknera, Tennessee Williamsa, Pata Conroya, i wreszcie Cormaca McCarthy’ego. Jego twórczość określają skrajności, między ekstremami – jeden ich kraniec wytycza przetworzony pastoralizm, a drugi rozbuchana przemoc, epatowanie złem i mordem – rozciąga się cały obszar estetycznych zabiegów autora: od czerpania z uniwersum antycznej opowieści i tradycji biblijnej, poprzez odrealnienie i nielinearność fabularnego czasu, ideę absurdu istnienia, po transgresyjne opisy przyrody dotkniętej rozkładem i egzystencjalny moralizm. Lektura każdej z powieści Cormaca McCarthy’ego tylko w znikomym stopniu uświadamia, jak złożona jest to proza. Fachowe i wnikliwe opracowanie dorobku literackiego pisarza z Południa, jakiego dokonał zespół pracowników Uniwersytetu Warszawskiego, uzupełnia i poszerza czytelnicze domysły, kieruje tropy interpretacyjne na zupełnie nowe tory. To publikacja przydatna i potrzebna, cieszy fakt, że zaległości z tego typu wydawnictw powoli są nadrabiane. I najważniejsze: sięgajcie po „Cormaca McCarthy’ego” (lub poszczególne jego rozdziały) wówczas, gdy lektura jego dzieł będzie już za Wami.

Justyna Anna Zanik

*Z informacji zamieszczonej na skrzydełku okładki recenzowanej książki.