Jest to tomik opowiadań Warłama Szałamowa opowiadający o doświadczeniach autora z pierwszego okresu pobytu w łagrach. Co najciekawsze, Wiszera dotyczy dość wczesnego etapu rozbudowy sowieckich obozów. Łagry z końca lat dwudziestych i początku lat trzydziestych dwudziestego wieku, różniły się dość istotnie od obozów z końca epoki stalinowskiej. W Polsce wydano sporo wspomnień łagrowych ale utwory dotyczące tej tematyki które ukazały się u nas, to oczywiście głównie relacje Polaków zesłanych do łagrów po agresji sowieckiej na Polskę, dokonanej 17 września 1939 roku.

Jest to tomik opowiadań Warłama Szałamowa opowiadający o doświadczeniach autora z pierwszego okresu pobytu w łagrach. Co najciekawsze, Wiszera dotyczy dość wczesnego etapu rozbudowy sowieckich obozów. Łagry z końca lat dwudziestych i początku lat trzydziestych dwudziestego wieku, różniły się dość istotnie od obozów z końca epoki stalinowskiej. W Polsce wydano sporo...

"19 lutego 1929 roku zostałem aresztowany. Ten dzień i tę godzinę uważam za początek mojego społecznego życia - pierwsza prawdziwą próbę życia w trudnych warunkach."

Dziewiętnaście wydanych już pośmiertnie opowiadań Szałamowa na temat jego pierwszego zesłania (wyrok: 5 lat, za drugim razem Kołyma: 5+10 lat) na ciężkie roboty w okolice Wiszery na północnym Uralu (1929-1932) ma charakter wspomnień, spisanych prostym, oszczędnym językiem. Prawie każde z nich poświęcone jest już w tytule jakiejś spotkanej tam postaci. Zwykle są to skazani, pełniący różne administracyjne funkcje, ponieważ sam Szałamow po jakimś czasie również takie pełnił - był dziesiętnikiem, kadrowym itp.
Te "imienne" opowiadania mają wybitny charakter dokumentalny - wspominają ludzi, ukazując zarazem fenomen działania radzieckich obozów pracy: ich organizację, przemiany, samą istotę, polegającą nie tyle na fizycznym łamaniu i wyniszczaniu wszelkich potencjalnych wrogów "rewolucji" czyli stalinowskiego władztwa, co przede wszystkim na masowym wysyłaniu ludzi na katorgę za absurdalne, często wymyślone przewinienia. Podkreśla to jeden z tytułów opowiadania: "W łagrze nie ma winnych" - bo wina się nie liczy i nikt katorżnikom winy nie udowadniał, przywalano tylko paragraf. Chodziło bowiem o to, by "budować socjalizm" - darmową pracą więźniów (już na początku panowania komunistów w Rosji Trocki miał powiedzieć Leninowi, że bez tego nic nie zbudują). Z paragrafu politycznego (58 - oskarżenie o kontrrewolucję) dostawało się 5 lub 10 lat, a w obozach gnębili "politycznych" faworyzowani przez władze więzienne ZSRR i bezpiekę kryminaliści ("błatniacy") - ci byli postrzegani jako "swoi", sprzymierzeńcy w walce z "wrogami socjalizmu". Szałamow demaskuje radziecki koncept "pieriekowki" (reedukacji) przestępców przez pracę, która rozpoczęła się od budowy Kanału Białomorskiego (1931-33) - zaliczenia dni pracy, nagrody i skrócenie wyroków dostawali kryminaliści, którzy (sami nie pracując) zastraszali innych więźniów lub przekupywali nadzorców - kosztem niewolniczej pracy pozostałych. "Reedukacja pokazała, jak łatwo człowiekowi zapomnieć, że jest człowiekiem."(s.54) - pisze Szałamow - "ani cienia jakiegoś problemu z zobowiązaniem moralnym" - ani wśród więźniów, ani ich nadzorców. Udało się przy tym komunistom zaszczepić całemu społeczeństwu niechęć do katorżników - byli trędowatymi dla "zdrowej tkanki narodu", nawet dla własnych rodzin. Do dziś na los milionów ofiar łagrów Rosjanie wolą zamykać oczy.

Opowiadania ujęte są w podwójną klamrę: pierwsze i ostatnie poświęcone są więzieniu na Butyrkach w Moskwie, gdzie autor trafił na kilka miesięcy zarówno po pierwszym aresztowaniu w styczniu 1929 roku, jak i w 1937 z tego samego 58. paragrafu z zarzutem o trockizm, a de facto za rozpowszechnianie testamentu Lenina oraz za nazwanie Iwana Bunina, emigracyjnego pisarza, klasykiem rosyjskiej literatury.
Druga klamra (drugie i przedostatnie opowiadanie) to rozdział "Wiszera" - o etapie do Wiszery i o samym obozie, oraz "Eckermann". Eckermann nie był więźniem, lecz sekretarzem Goethego. Tekst ten to krótkie zamyślenie Szałamowa nad istotą pamiętnikarstwa. Wspomnienia jego zdaniem, by zachowały autentyzm, należy spisywać samemu - bez świadków i sekretarzy.

Szałamow "umiał siedzieć" tzn. zachować kręgosłup moralny w nieludzkim świecie, dlatego jego świadectwo jest ważne. Być rewolucjonistą, powiada Szałamow, to być uczciwym człowiekiem (zwłaszcza w Rosji). Ale wartość literacka jego opowiadań być może przewyższa wartość dokumentalną, jak twierdzi Herling-Grudziński. Przeżył Kołymę, bo nie miał nadziei i zrozumiał najważniejszą naukę łagru: "zabija duża pajka, nie mała" (karmią cię w zależności od pracy, ale im więcej z siebie dasz, tym szybciej zginiesz). I miał szczęście. I choć pierwsza katorga, o której jest ta książka, była spacerem w porównaniu z drugą, to cienia moralności w obozie nie było już wtedy.

Na końcu zamieszczono zapis rozmowy G.Herlinga-Grudzińskiego (również radzieckiego katorżnika i autora wspomnień z obozu) z włoskimi polonistami Piero Sinattim i Anną Raffetto, jaka przeprowadzona została w Neapolu w 1998 roku przed pierwszą publikacją "Opowiadań kołymskich" po włosku. Rozmówcy zgodnie bardzo wysoko oceniają nie tylko dokumentalną, lecz przede wszystkim literacką wartość dzieła Szałamowa, szeroko komentując samą postać i recepcję jego utworów. Bardzo ciekawą historię przytacza Herling-Grudziński, wspominając o kłopotach z pierwszym polskim tłumaczeniem "Opowiadań kołymskich" (1991). Nawet próbki przekładu renomowanych tłumaczy nie brzmiały dla redaktorów "Kultury" autentycznie. I wtedy jeden z profesorów uniwersytetu gdańskiego polecił swego kolegę-inżyniera, Juliusza Baczyńskiego, który również spędził 10 lat w radzieckich łagrach. Tak "odkryty" został nowy, znakomity tłumacz Szałamowa.

Zabrakło mi przypisów nt. niektórych paragrafów radzieckiego KK, pozostawianych przez Szałamowa bez komentarza (być może w ZSRR znano je na pamięć, ale my nie wiemy, jakiego rodzaju zarzutów dotyczą, a to może być istotne),i niektórych skrótów, które - co należy pochwalić - choć podawano spolszczone, odnoszą się zawsze do języka rosyjskiego (np. KRD - kontrriewolucijnaja diejatielnost').
Dlaczego to "antypowieść"? Bo nic nie zostało zmyślone...

"19 lutego 1929 roku zostałem aresztowany. Ten dzień i tę godzinę uważam za początek mojego społecznego życia - pierwsza prawdziwą próbę życia w trudnych warunkach."

Dziewiętnaście wydanych już pośmiertnie opowiadań Szałamowa na temat jego pierwszego zesłania (wyrok: 5 lat, za drugim razem Kołyma: 5+10 lat) na ciężkie roboty w okolice Wiszery na północnym Uralu (1929-1932)...

Dla fanów Szałamowa obowiązkowa pozycja. Warto zagłębić się w historię tego wybitnego rosyjskiego pisarza, który w Polsce chyba nie jest tak bardzo popularny jak Sołżenicyn. Książka przedstawia lata spędzone w łagrach wiszerskich na Uralu. Smaczku dodaje komentarz Gustawa Herlinga Grudzińskiego dotyczący życia i twórczości Warłama Szałamowa.

Dla fanów Szałamowa obowiązkowa pozycja. Warto zagłębić się w historię tego wybitnego rosyjskiego pisarza, który w Polsce chyba nie jest tak bardzo popularny jak Sołżenicyn. Książka przedstawia lata spędzone w łagrach wiszerskich na Uralu. Smaczku dodaje komentarz Gustawa Herlinga Grudzińskiego dotyczący życia i twórczości Warłama Szałamowa.