Podróż w głąb lasu
Marian Pankowski zachowuje się w swej nowej książce tak, jakby na polu literatury było mu wolno absolutnie wszystko. Trudno tylko dociec, czy czyni to jako przewrotny mentor pisarzy kilku pokoleń, czy właśnie zabawia się jako – zgodnie z pouczeniem wydawnictwa z czwartej strony okładki – najmłodszy polski autor.

Wiek ma znaczenie. Nobliwością swą i swego wysłużonego warsztatu może Pankowski śmiało eksperymentować z tkanką literacką, bez obawy, że wybuch w laboratorium przerwie jego dobrze zapowiadającą się karierę. Wiek ma znaczenie, bo od pewnego momentu to jakby literatura służy pisarzowi, a nie on terminuje u niej na zapiecku. W związku z tym formy i gatunki nie stają intensywności przeżyć i refleksji, genologia nie nadąża za myślą, która z czasem nabrała jakby przyspieszenia. Wiek ma znaczenie, bo z pewnych stylistycznych wyborów nie trzeba się już tłumaczyć. Oczywiście, księgujemy również wiek pisarski.
Tratwa nas czeka to utwór sylwiczny, ale nie musi się tą nazwą dzielić z całym postmodernizmem i zapożyczać w terminologii prof. Ryszarda Nycza. Pankowskiemu nie towarzyszy przekonanie o przetarciu gatunków i ich wzajemnym zazębianiu, ani tym bardziej niesforne gnębienie reguł i uzyskiwanie kształtów w wyniku genologicznych nadużyć i krzyżówek. Zbiór jego myśli więcej niż z Masłowską łączy ze staropolskimi autorami „lasów rzeczy” (Silva rerum – dosł. las rzeczy) i ich modelem łączenia na papierze spraw życia codziennego z refleksją o świecie i próbami literackimi różnej próby. Autor, jakby nie dowierzając czytelniczym intencjom swoich fanów, o strukturze gatunkowej mającej swe szlacheckie korzenie i miarę, informuje. Sylwiczność tedy nie jest tu miarą literatury a myśli, nie pisania a życia po prostu. Może tylko z tą poprawką, że jest to jednak życie osoby piszącej od zawsze.
Tematem organizującym całość jest opowieść o kondycji człowieka budowanej najpierw w łączności, a potem w opozycji do Boga. Figurą fabularną jest oczywiście historia wygnania z raju i przyczyn tej spektakularnej metamorfozy, z której skutkami mają się zmagać wszystkie kolejne pokolenia późnych wnuków. Wewnątrz opowieści o człowieku ustalającym własne stanowisko wobec stwórcy mieści się i ironia przeciw ortodoksji, i uwagi o sposobach laicyzacji współczesnego świata. W istocie bowiem Pankowski nie szuka formy odpowiadającej własnemu stanowi umysłu, ale bacznie obserwuje rzeczywistość. Idea Boga choćby dlatego zostaje poddana szczelnej izolacji, szuka się dla niej formuły pełniejszej niż dyskurs światopoglądowy, filozoficzny i (oczywiście) religijny. Można pewnie nazwać Pankowskiego wojującym ateistą w czambuł potępiającym ludzkie poczucie dobrze urządzonej drabiny bytów z ojcem założycielem na jej szczycie, tyle, że to nie wyczerpuje kwestii. Lepiej wskazać, iż jego proponowany przez niego dyskurs dotyczący boga (Boga?) łączy w sobie kwestie dyskutowane i na uniwersytetach, i w Kościołach, i w lewicowych stowarzyszeniach obywatelskich, a także w podmiejskim autobusie przy niedzieli. Sylwa bowiem nie każe dzielić tematu na czworo, by każdemu oddać jemu należną część tortu do skonsumowania.
Obok natrętnej historii Ewy i Adama, tekst Tratwy… organizuje refleksja o czasie. „Jakim słowem ogarnąć czas, który od początku rósł bez nas po swojemu” – brzmi pierwsze zdanie książki. Pierwsza refleksja traktuje zaś o heteronomicznym ujęciu czasu i człowieka, którzy potrafią żyć obok siebie, niekoniecznie razem. Tak poczyniony rozdział wydaje się znaczący. Czas, nie jest zbiorem ludzkich istnień i nie jest istnieniem w ogóle. To ostatnie może być jego przejawem, w jakiejś formie. Wydarzenia są wykwitem na osi czasu, nie stanowiąc jego treści. To oda na cześć trwania. Bezosobowego, bezkształtnego, bezsensownego. Pochwała ciągłości i linii, trzecia koncepcja czasu, w której nic się nie kończy, bo nic się nie zaczęło, ale też nic nie zdąża, żeby zrobić zwrot i odwiedzić koło już raz zatoczone.
W tej formule mieści się zgoda na śmierć znajomych i na trwanie etosu więźnia Auschwitz. Na życie pod presją śmierci i niesprawiedliwości historii, z których to wielkości żadna wszelako nie jest czasem. „Leciały lata, leciał, jak to one. Dla jednych w nerwowym pośpiechu, drugim (z autorem włącznie) zdawały się pozaczasowe, rozpoznawalne po głębokości tegorocznego dekoltu u kobiet czterdziestoletnich” – napisze pod hasłem Niecierpliwość lat Pankowski.
No a język? W cytowanym już początku książki, niemożność wyrażenie właściwości czasu przy pomocy słowa jest frustrująca. W innym miejscu słowo „ulewa” określone zostaje „wdzięcznym miłodźwiękiem”. Więc może jeszcze i to byłoby tutaj polem sylficznej eksploracji – chęć wyrażenia i nazwania. Biblijna również, skądinąd. Język byłby, być może dzieckiem tego samego pragnienia, uwolnienia się od instancji wyższej, czy tam najwyższej – to zadanie dla lubiących stopniować przymiotniki.
Jak na niespełna siedemdziesięciostronicową książeczkę, której ma format kieszonkowego notatnika, sporo wielkich tematów udało się autorowi w niej pomieścić. Poza tym – jest jak w życiu. Gdzieś się jedzie, coś się ogląda, kogoś się widzi, z kimś się spotyka, do kogoś się dzwoni… Zapiski zwykłego życia składają się przy tym na dyskurs (lewicowy?) obnażający polską zaściankowość, obłudę i kilka innych narodowych bolączek. Mamy tedy i wątek, hm, patriotyczny (a Gombrowicz przebija się przez zapiski, niczym w palimpseście). Tratwa już czeka, można się ewakuować. Choć to przecież tylko zagubiony potop w cudem odnalezionym rękopisie pewnego zaangażowanego w sprawy narodu szlachcica – jak informuje zużyta już nieco, a przez to jakby niedomykająca się, klamra kończąca książkę.

Podróż w głąb lasu
Marian Pankowski zachowuje się w swej nowej książce tak, jakby na polu literatury było mu wolno absolutnie wszystko. Trudno tylko dociec, czy czyni to jako przewrotny mentor pisarzy kilku pokoleń, czy właśnie zabawia się jako – zgodnie z pouczeniem wydawnictwa z czwartej strony okładki – najmłodszy polski autor.

Wiek ma znaczenie. Nobliwością swą i...