"Obleky u hmyzu celkem lidské: u Motýlů salónní, u Kořistníků občanské, u
Mravenců černé, popřípadě žluté, přiléhavé a přepásané šaty dělnické,
Jepice v gázových závojích. Hmyzí charakter se vyjadřuje hlavně v
pantomimice. Ale vždy to zůstávají lidé, až na to, co skuteční lidé mají
hmyzího." (początek didaskaliów)

Niezwykły dramat, choć przewidywalny w swej antywojennej wymowie - napisany został przecież wkrótce po I wojnie światowej (1921). Niezwykły jest humor tej groteski - gorzki i wisielczy, a zarazem lekki i nostalgiczny. Niezwykła wydaje się mi również forma - doskonale wierszowana! Niemałe wyzwanie dla tłumacza, zwłaszcza przy tego rodzaju motylej poezji miłosnej, jak:
"svět chce být polosvět,
žena - být položena"

To farsa, lecz z istotnym przesłaniem - nie chodzi tylko antywojenny wydźwięk, lecz także o krytykę społeczną, ośmieszenie pewnych ludzkich przywar i zachowań, które są małe, egoistyczne, nie wymagające żadnej świadomości - więc prawie owadzie i niegodne człowieka. Widoczne jest powojenne rozczarowanie autorów stanem moralnym i ideowym ludzkości, jak również rozpaczliwe poszukiwanie sensownego kierunku działania i w ogóle sensu życia jednostki. Nie ma tu żadnej psychologii - wymagają tego niejako już same postaci włożone w owadzie kostiumy. Równie piorunujące wrażenie co sztuka Čapków zrobiły na mnie kiedyś opowiadania Pielewina (Życie owadów, 1993). Możliwe zresztą, że rosyjski autor tą czeską sztuką się inspirował (występują u niego m.in. te same postaci, jak np. żuki-gnojarze) - była znana i grana w ZSRR, podobnie jak w USA i w Europie.

Autorzy sztuki nie ograniczają się jednak do krytyki społeczno-politycznego kierunku rozwoju ludzkości. W tekście znajdujemy wiele zabawnych obserwacji, zachowań i sytuacji, które są czytelne i rozpoznawalne do dziś. Różne rodzaje owadów jak gdyby uosabiały pewne style życia czy może nawet warstwy społeczne. Lekkie życie motyli, bezustanne uganianie się za krótkotrwałymi miłostkami - to życie ludzi młodych, inteligencji lub tych, którzy nie mają żadnych trosk finansowych: nie istnieją tu stałe związki, samiczki wabią, samczyki uganiają się za nimi, ważny jest dowcip, ładne słówka, pozory i miłość jak najbardziej fizyczna. Dlatego najzabawniejszą i najbardziej żałosną postacią w tym towarzystwie jest Felix - nieszczęśliwy (nomen omen?),bo zakochany platonicznie motyl-poeta.
Innym podejściem do życia, polegającym na nieustannym gromadzeniu dóbr, odznaczają się żuki-gnojarze z ich "ukochaną, złotą kuleczką gówna" (my precious!) uosabiającą pieniądze, które stają się dla nich celem samym w sobie. To dorobkiewiczowskie mieszczaństwo - również język staje się tu niewybredny a stosunki między kobietami i mężczyznami - o wiele bardziej nieoheblowane i bezpośrednie.
Kolejną grupę społeczną reprezentuje Lumek - zgłębiec trzpiennikowaty, którego samiczka długim pokładełkiem składa jaja w larwach trzpiennika, w wyniku czego larwy zgłębca pożerają tamte za życia od środka. Autorzy dramatu nieco chyba uprościli i ubarwili akcję, jako ofiary zgłębca przedstawiając dorosłe świerszcze, które samiec przynosi larwom. Zarówno jedne, jak i drugie owady stanowią obraz ludzi, którzy dla swych dzieci zrobią wszystko, byle tylko nie miały trosk - choćby po trupach innych, bez zastanawiania się nad własnymi czynami ani nad tym, co dzieje się dokoła (rodziny świerszczy nie interesuje, że właściciel świeżo przez nich zajętego mieszkania jeszcze żyje, przyszpilony przez oprawcę-zgłębca, a nawet się podśmiewają z ofiary, co może się kojarzyć np. z mieniem pożydowskim, choć można by utrzymywać, że ze względu na czas powstania sztuki taka asocjacja nie ma uzasadnienia).
Aż nadto wyraźnym obrazem jest wojna mrówek na śmierć i życie (z mordowaniem wszystkiego co żywe - samic i potomstwa) o korytarz między źdźbłami trawy (to brzmi jak późniejsze ultimatum o korytarz do Gdańska!) i piędź ziemi od brzozy do mokradła. Mrowisko przedstawia sobą silnie zideologizowane i autorytarne społeczeństwo rządzone przez dyktatorów i technokratów, w którym jednostka nie ma nic do powiedzenia. Obraz jest ogólny, ale wyprzedza wyobraźnią oba faszyzmy - hitlerowski i radziecki.
Pojawiają się również jętki - jakże trafny obraz człowieczeństwa! - które rodząc się zapowiadają, iż zmienią cały świat, a żyją zaledwie kilka chwil, nie zdoławszy dopowiedzieć jednego zdania do końca... Czyżby obraz artystów, pisarzy i filozofów? Może to rola i los sztuki?
Między tymi światami krąży ni to we śnie, ni to na jawie Włóczęga - człowiek, który ma własne, żołnierskie doświadczenia z wojną - będąc jednocześnie wielkości owada, by móc z nimi rozmawiać, zarazem potrafi jakiegoś z nich rozdeptać. Człowiek ów porównuje oba równie okrutne światy - owadzi i ludzki, ale sam drży przed śmiercią.
Na koniec, jako rodzaj nihilistycznego chóru, maszerują przez scenę sepleniąc dwa ślimaki, które chcą tylko jednego: "jak najmniej ślimaków a jak najwięcej sałaty..." To brzmi dziś jak życiowe motto nowo-nawróconych na kapitalizm, jak marzenie urlopowiczów na masowych kierunkach wypoczynku.

Sztukę poprzedza przedmowa autorów, w której jak gdyby chcieli się usprawiedliwić przed czytelnikami i odbiorcami dramatu za to, że ważą się porównywać ludzi do owadów... Bardzo mi się nie podobała taka uniżoność i klientyzm. Podobnie zresztą, jak "bardziej optymistyczny" wariant zakończenia w Epilogu przeznaczony dla reżysera przedstawienia. Być może jednak Čapkowie usprawiedliwiają się z przekąsem, dość żartobliwie cytując szereg angielskich, amerykańskich i niemieckich gazet, co już samo świadczy o tym, że sztuka obeszła światowe sceny i zresztą w Czechach grana bywa wciąż dość często.
W formie filmu z aktorami, inaczej więc, niż to robił zwykle, animując poklatkowo owady, zrealizował ją w roku 2018 (pewnie już jako ostatni swój film) Ján Śvankmajer.

"Obleky u hmyzu celkem lidské: u Motýlů salónní, u Kořistníků občanské, u
Mravenců černé, popřípadě žluté, přiléhavé a přepásané šaty dělnické,
Jepice v gázových závojích. Hmyzí charakter se vyjadřuje hlavně v
pantomimice. Ale vždy to zůstávají lidé, až na to, co skuteční lidé mají
hmyzího." (początek didaskaliów)

Niezwykły dramat, choć przewidywalny w swej antywojennej...

Wielce poruszające dzieło obu braci Čapków. Poprzez metaforę mrowiska ukazuje błahość ludzkiej egzystencji. Przedstawia prawdziwe oblicze świata, pełnego egoizmu, skąpstwa, pazerności, przemocy, nienawiści. Przypomina o monotonii i wewnętrznej pustce, o powtarzalności wszystkich codziennych czynności. Po prostu obnaża marność życia. Po przeczytaniu pozostaje tylko gorzko zapłakać, bo przecież szczęśliwy może być tylko człowiek tejże marności nieświadomy. Zapłakać i rozpocząć kolejny, zwyczajny dzień...

Wielce poruszające dzieło obu braci Čapków. Poprzez metaforę mrowiska ukazuje błahość ludzkiej egzystencji. Przedstawia prawdziwe oblicze świata, pełnego egoizmu, skąpstwa, pazerności, przemocy, nienawiści. Przypomina o monotonii i wewnętrznej pustce, o powtarzalności wszystkich codziennych czynności. Po prostu obnaża marność życia. Po przeczytaniu pozostaje tylko gorzko...