I chociaż w pracach historycznych króla Jan określa się mianem Jan bez Ziemi - Szekspir pominął ten przydomek. I chociaż Szekspir nadał dziełu tytuł: "Życie i śmierć króla Jana", tłumacz z jakichś tylko sobie wiadomych względów skrócił nagłówek. I chociaż historiografia niezbyt dobrze ocenia władcę, autor tylko w niewielkim stopniu ukazuje złe oblicze króla. Króla, który w plebiscycie Magazynu Historycznego BBC z 2006 r. został uznany najgorszym Brytyjczykiem XIII stulecia (za Wikipedią).
Nie ma powodu w tym miejscu roztrząsać cechy, charakter, dokonania i ocenę władcy. Chciałbym skupić się raczej na utworze Szekspira. I tu trzeba zacząć od strony historycznej, boć przecież sztuka uchodzi za tzw. kronikę historyczną. Zapewne żyjący pod koniec XVI w. Anglicy mieli co najwyżej mgliste pojęcie o królu i jego czasach, więc autor mógł popuścić wodze fantazji. Akcję utworu osadził w dość krótkim przedziale czasowym, gdy w rzeczywistości wydarzenia przedstawiono w dramacie działy się długo. Wystarczy podać daty: 1202 - wojna z Francją, pojmanie Artura, 1203 - śmierć Artura w niejasnych okolicznościach (ten wątek Szekspir ujął bez oglądania się na historię),1204 - śmierć Eleonory Akwitańskiej, 1205 - początek sporu z papiestwem, dwa lata później interdykt na króla, 1213 - ukorzenie się Jana i zdjęcie klątwy, 1215 - bunt baronów, Wielka Karta Wolności i początek interwencji Ludwika, 1216 - śmierć Jana. Szekspir potraktował więc tworzywo historyczne twórczo, skumulował wydarzenia na potrzeby dramatu, chcąc przekazać widzowie jak najwięcej informacji.
A jednak przekazał je po swojemu. I nie zawsze obiektywnie. Poza tym czasem trudno dojrzeć motywację działań poszczególnych postaci pierwszoplanowych, może z wyjątkiem Bastarda. Powstała rzeczywiście kronika panowania króla, z minimalną oceną charakteru i rządów. Widać przy tym, że autor nie chce zanadto dopiec władcom, a już na pewno nie ma rewolucyjnych zapędów, bowiem bunt możnych uzasadnił honorem, danym słowem, a nie łamaniem praw przez Jana. Zapewne dlatego dyskretnie przemilczał istnienie Wielkiej Karty Wolności, która pozwalała zdjąć z tronu władcę za złamanie praw poddanych (np. samowolne podwyższanie podatków, uwięzienie bez wyroku sądowego) i która stała się powodem do powołania parlamentu. Chyba jednak Szekspir nie chciał narażać się swoim władcom...
Również konflikt z papiestwem rozgorzał nie z powodu opłat na Kościół, lecz był sporem o prawo obsadzania stanowisk kościelnych. Ale przecież autor żył w okresie reformacji w Anglii, która zerwała z Papiestwem, a jednym z powodów (a poniekąd i skutków) tego kroku było świętopietrze i inne opłaty. Tak więc nie tylko współcześnie traktuje się historię jako tworzywo do opowiadania o współczesności.
Skoro już piszę o warstwie historycznej, to jeszcze jedna uwaga. Jedną za ważniejszych postaci utworu jest Philip Faulconbridge, w rzeczywistości naturalny syn poprzednika Jana na tronie, jego brata Ryszarda Lwie Serce. Postać to prawdziwa, nosząca miano Philip Fitz Roy, a po małżeństwie - Philip of Cognac. Inaczej niż u Szekspira zmarł znacznie wcześniej niż Jan bez Ziemi. Ale tu chciałbym się odnieść do dramatu - w wersji angielskiej jest on nazywany Philip the Bastard albo Bastard, co zresztą ma identycznie brzmiący odpowiednik polski. Tłumacz jednak nazywa go konsekwentnie Bękartem i bardzo mi się to nie podoba. Nie rozumiem dlaczego Stanisław Koźmian tak nazywa tego człowieka. Niezależnie od oceny postaci - nazwa jest pejoratywna, choć u Szekspira nikt źle nie traktuje syna Ryszarda (ciekawy watek - zemsta Philipa na księciu Austrii, co mogło być nawiązaniem do uwięzienia Ryszarda).
Tyle warstwy historycznej. A co z innymi motywami? wydaje się, że wielki dramaturg chciał wyłącznie przybliżyć czasy i panowanie władcy, za którego tak wiele się wydarzyło. Co chwila więc dowiadujemy się o ważnych wydarzeniach, uczestniczymy w wojnach i dyplomacji, spiskujemy. Brakuje jednak wyraźnej oceny i ludzi, i ich postępowania. Możemy zrozumieć motywy działania Bastarda, Huberta, może władców. Już w przypadku Eleonory i Konstancji w grę wchodzi tylko miłość matczyna (w przypadku Eleonory, jednego z największych umysłów epoki, znakomitej dyplomatki - wyraźnie brak docenienia wielkiej królowej - i to podwójnej). Postępowanie baronów jest jakieś niematerialne, honorowe, a przecież chodziło o bardzo konkretne sprawy. Blanca, Artur - to postacie bezwolne, ulegające presji otoczenia. Motywacji Meluna w ogóle nie potrafię zrozumieć. A Pandulf to bezwzględny realizator budowania potęgi papieskiej bez względu na okoliczności.
Nie, nie jest to najwybitniejsze dzieło Szekspira. Zabrakło chyba wielkiego rysu psychologicznego postaci, jak to jest w utworach fabularnych. Zbyt wiele miejsca poświęcił historii, zbyt mocno chciał wybielić poczynania Jana (ledwie raz, w sprawie Artura, można zobaczyć prawdziwy charakter władcy) i zabrakło miejsca na pogłębiony obraz epoki i ludzi. Może jest ich zresztą zbyt wielu?
Nie jest to zarazem dzieło słabe. Utrzymuje przyzwoity poziom, jaki oczekujemy od mistrza ze Stradfordu. Próbuje przybliżyć odległą (już dla niego samego) epokę, ożywić wydarzenia, zmusić do refleksji. Czy mu się to udało? Częściowo. Dlatego, mimo mojego ogromnego podziwu dla Szekspira, nie dam maksimum gwiazdek.
Na koniec krótka uwaga o wydaniu. Nie znalazłem zbyt wielu niedociągnięć, brakujące kreski nad l zdarzyły się rzadko (s. 20 - lodzie zamiast łodzie, s. 49 - loże zamiast łoże). Wydanie, jak całą serię, znakomicie uzupełniają ilustracje Selousa.
Ciekaw jestem, jak "Życie i śmierć króla Jana" wypadłyby na scenie. Być może aktorzy wnieśliby dużo dobrego do ten inscenizacji.

I chociaż w pracach historycznych króla Jan określa się mianem Jan bez Ziemi - Szekspir pominął ten przydomek. I chociaż Szekspir nadał dziełu tytuł: "Życie i śmierć króla Jana", tłumacz z jakichś tylko sobie wiadomych względów skrócił nagłówek. I chociaż historiografia niezbyt dobrze ocenia władcę, autor tylko w niewielkim stopniu ukazuje złe oblicze króla. Króla, który w...