Inicjatywa popularyzowania słowiańskich wierzeń (a raczej uświadamiania, jak żywe są wciąż na co dzień) jest szczytna, gorzej niestety z wykonaniem. W zamyśle "Mitologia słowiańska" miała przypominać tę szeroko znaną, grecką Jana Parandowskiego - i przybliżać wierzenia słowiańskie w formie literackiej. Co z tego wyszło, skoro materiałów jest bez porównania mniej?

Otóż przede wszystkim, wbrew obiegowej opinii o skromności źródeł, do dyspozycji jest dziś wiele prac/artykułów z przeróżnych dziedzin - szczególnie etnografii, religioznawstwa i językoznawstwa - które niestety nie doczekały się jeszcze solidnego i przystępnego opracowania całościowego, a dla literackich kreacji stać się mogą naprawdę dobrą pożywką. Autorzy zaś tej konkretnej "Mitologii słowiańskiej" zdają się ograniczać do podanej na końcu skromnej bibliografii - skądinąd porządnej, nie bajdurzenia - i w dodatku korzystają z niej miejscami naprawdę dziwacznie, tu i tam wypaczając, co w ramach popularyzacji wydaje mi się mocno nie w porządku. Szkoda też, że brakuje jakiejkolwiek notki o autorach, nie dowiemy się zatem, czy są to po prostu miłośnicy naszych korzeni, czy trudniący się pracą badawczą w tym zakresie. Raczej opcja pierwsza; drugim by się chyba pochwalono.

Książka podzielona jest na trzy części: dotyczącą bogów, demonów ("biesów") oraz herosów ("junaków"). Krytycznym wypada być szczególnie wobec pierwszej z nich, ale i trzecia zasługuje na parę słów.

Poza zaprezentowaniem lekko zmodyfikowanych wersji mitu stworzenia świata i człowieka, autorzy postanowili dorobić bóstwom słowiańskim genealogię, której nie da się w żaden sposób poświadczyć - jest ona w całości ich wymysłem, który w zaprezentowanej formie sprawiać może pozór "dogmatu". Dyskusyjne jest już uczynienie Peruna bogiem-stwórcą i ojcem Swaroga, skoro to w Swarogu wielu badaczy widzi pradawnego boga niebios, który usunął się dla młodszego gromowładcy; co więcej, niewykluczone, że mowa o jednym tylko bóstwie - i jego hipostazach (obliczach), w zależności od pełnionej funkcji. Mity to opowieści niejednoznaczne, często wzajemnie sprzeczne - a tu wszystko jest uporządkowane, jakby sprawy pewne. Jest to wątpliwe popularyzatorsko, a mało twórcze literacko. Dziwi brak wzmianki m.in. o Jarowicie/Jaryle. Zdumiewające jest uczynienie z Roda syna Welesa. Wątpliwości budzi też np. nazwanie solarnego ptaka walczącego ze smokiem Żmijem - skoro imię to związane jest z bóstwem chtonicznym, Welesem/Wołosem, w przeciwieństwie do istot demonicznych znanych jako żmije, które zgodnie z mitologiczną niejednoznacznością potrafią wystąpić raz w roli takiej, a innym razem w owakiej.

Najpoważniejszą bolączką opowieści o bogach jest jednak kwestia bóstwa żeńskiego. Autorzy ograniczyli się tylko i wyłącznie do Mokoszy, chociaż bóstw męskich namnożyli na różne sposoby. To karygodne nieodrobienie lekcji z lektur dotyczących Słowiańszczyzny. Zadziwia przede wszystkim pominięcie Marzanny/Mory/Moreny - śmiercionośnego "uzupełnienia" bogini życiodajnej czy też jej innego oblicza, zwłaszcza że pamięć o niej nadal sobie wdzięcznie żyje. Gdyby zagłębiać się w szersze konteksty, których echa pobrzmiewają np. w najwcześniejszej wersji legendy o Wandzie pokonującej najeźdźcę, wypadałoby ukazać ją również jako boginię wojny (jaką Słowianie zachodni czcili, co poświadczają źródła historyczne odnośnie do plemion lucickich). A gdyby szaleć jeszcze bardziej, to jest i Długoszowa Dziewanna, bogini m.in. łowów, jaką poświadczają też nazwy miejscowe rozsiane po Słowiańszczyźnie oraz folklor łużycki. Autorzy zamiast tego wolą skupić się jednak na Strzybogu i Chorsie, bóstwach poświadczonych tylko dla Rusi - a uczynienie z pierwszego syna Peruna, z drugiego syna Welesa jest znowuż tylko fantazją.
Tymczasem ograniczenie się do Mokoszy jako bogini ziemi i życia skutkuje taką piękną, podsumowującą całe rozważania o bogach, konstatacją autorów:
"Mężczyzna musiał być odważny jak Perun i silny jak Swaróg, jednak nie brakowało im nigdy Dadźbożej skłonności do zabawy oraz Welesowego sprytu. (...) Słowiańska kobieta, wzorem Mokoszy, miała być opiekuńcza i płodna".
Proszę się więc nie dziwić, że obudzili panowie autorzy słowiańskiego biesa wojującego feminizmu i chęć wykazania im mocno wybiórczego podejścia do tematu, skoro w dodatku w części o demonologii stosują podział na ludzi i kobiety. A także piszą: "dusze złośliwych kobiet i starych panien nie miały do Nawii wstępu" oraz "podobny los czekał kobiety zawistne, co zmarły bezpotomnie" - które to znamienne rewelacje wzięły się może z postawienia na głowie pochodzenia niektórych słowiańskich demonów (nie, to, że jakimś demonem według wierzeń ludowych zostawała panna zmarła przed ślubem, nie uprawnia do generalizacji, że wszystkie takie panny nimi zostawały), a może problem leży gdzie indziej, skoro dośpiewano sobie konkretne nacechowanie, jakim obdarzyć by się dało również drugą z płci. Jednak o demonach powstających tylko z mężczyzn panowie tajemniczo milczą. Same opowieści również podszyte są konkretnym nastawieniem.
Poprawiając uroczą konstatację: słowiańskie kobiety "miały być" też wzorem "Marzanny" śmiercionośne i waleczne, a wzorem Dziewanny niezwykle bystre. I to nawet, o zgrozo, wszystko na raz.
Odnieść można przykre wrażenie, jakby panowie autorzy szukali kompensacji jakiegoś problemu w wierzeniach słowiańskich, przekształcając je pod konkretne założenia - z jednej strony rozdmuchując do granic, a z drugiej zubażając przy pełnej świadomości. Bo oto pod sam koniec książki wzmiankowana mimochodem zostaje Morena, której nie spotkał zaszczyt przedstawienia czytelnikom w części o bóstwach. Zniszczyłoby to autorską konstatację.

Zadziwia też ograniczenie roli Welesa do boga wód podziemnych, zaświatów i magii. A co z handlem? Co z rękodziełem? Co z gospodarką? Co z bydlątkami domowymi i dzikimi?

Problem wybiórczości ewoluuje w części trzeciej, kiedy to okazuje się, że wobec braku przekazów o słowiańskich herosach przytaczane są dwie opowieści historyczne: o państwie Samona (który był Frankiem) oraz o ostatnim z pogańskich książąt obodrzyckich, Niklocie. Nie będę się nad tymi tekstami znęcać, kwestia tu pojawia się inna: jak to - nieznane są przekazy o słowiańskich herosach? A ruskie byliny i baśnie? A podania Słowian zachodnich i południowych, żeby do polskich się nie ograniczać? Oj, panowie... nie można ukazywać własnej nieznajomości tematu jako jego całkowitego nieistnienia. Kiepsko z tą kwerendą! Kiepściutko... A wystarczyłoby po prostu inaczej uzasadnić takie posunięcie, aby się z niewiedzą nie obnażać. Swoją drogą napisanie, że zaraz po śmierci Niklota umarła mowa i wiara słowiańska między Łabą a Odrą jest niesamowitą nieprawdą. Germanizacja następowała stopniowo, a relikty Słowiańszczyzny odnalazł tam jeszcze hrabia Potocki w wieku XIX. Żeby nie wspomnieć o Serbołużyczanach, którzy kultywują słowiańskie zwyczaje po dziś dzień.

Czepiam się dalej: spodobało mi się założenie, aby język nieco archaizować i nie posługiwać się słowami, których nasi przodkowie nie znali. No to skąd nagle firmamenty, bloki, meble, humory, itd.? Albo "klechda", wymysł z wieku XIX. No i "czarny jak heban"... W opowieści o (babie) Jadze, Jaga zmienia się nagle w Jagnę. Dodatkowo rozmiar tekstu zmierza do mikroskopijnego. Ilustracje są rzeczą gustu, niektóre mi do niego bardzo przypadły, a inne wcale. Panie co rusz golutkie, a panowie w majteczkach, które na jednej ilustracji wyglądają jak prasłowiańskie bokserki. To smutna dyskryminacja męskich wdzięków i sił życiodajnych, jaka zwłaszcza przy mitologii słowiańskiej nie powinna mieć miejsca!

W zasadzie nie wiem do jakiej grupy wiekowej kierowana jest ta książka.

Co na plus? Chyba głównie przedstawienie wierzeń w zaświaty słowiańskie, więc i swoistej reinkarnacji w obrębie rodu. Poza tym część o biesach jako literackie opowieści - dość sympatyczna (jeśli przymknąć oko na to, że według autorów wiedźmy zostają wiedźmami dlatego, że są brzydkie; ba, to jedyne możliwe wyjaśnienie, niezwykle istotne do zaakcentowania w tekstach!).
Jeśli idzie jednak o bogów i silenie się na spisanie mitów słowiańskich - lepszą pozycją jest "Drzewo" Łukasza Wierzbickiego, choć też nie bez zastrzeżeń. W ramach poszerzania wiedzy najlepiej jednak wejść po prostu na Sławosława (www.slawoslaw.pl) i w przystępnej formie zapoznać się z różnorodnością interpretacji zaopatrzonej w odnośniki do lektur... (Lokowanie produktu pro publico bono, jako że sensowne inicjatywy należy rozpowszechniać).

Inicjatywa popularyzowania słowiańskich wierzeń (a raczej uświadamiania, jak żywe są wciąż na co dzień) jest szczytna, gorzej niestety z wykonaniem. W zamyśle "Mitologia słowiańska" miała przypominać tę szeroko znaną, grecką Jana Parandowskiego - i przybliżać wierzenia słowiańskie w formie literackiej. Co z tego wyszło, skoro materiałów jest bez porównania mniej?

Otóż...