Kim są „pisarze zbójeccy”? „To są nauczyciele wrażliwości. Pomagają w odkrywaniu (…) naszych uczuć, naszych doznań wobec natury, wobec zbiorowości, wobec drugiego człowieka, wobec nas samych. To oni dostarczają nam nowych okularów, odkrywają dla nas nowe barwy w palecie świata, uczą mówić przez to, że pokazują, jak sami zdobyli sobie prawo głosu” – tak Wojciech Karpiński - pisarz, historyk kultury, krytyk literacki i tłumacz – pisze w szkicu „Spotkania z poezją Miłosza” o Czesławie Miłoszu, którego widzi jako twórcę języka właściwego dla jego epoki, tak jak Goethego i Chateaubrianda dla ich czasów.

Tom „Szkice sekretne” jest właśnie zapisem czytelniczych doświadczeń, odkryć, fascynacji, powtórnych lektur przeróżnych tekstów (utwory literackie, pisma krytyczne, listy, dzienniki itp.) twórców, którzy zaważyli na kształtowaniu tożsamości wewnętrznej Wojciecha Karpińskiego. Szkice i eseje zgromadzone w tym tomie powstawały na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Otwiera go obszerny esej „W polskich oczach” poświęcony analizie polskiego losu i jego przyszłości w kontekście głębokiego komunizmu powstały w 1969r., a zamyka krótki szkic pt. „Świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego” z 2009r.. Między nimi refleksja o zapomnianej powieści „Cienie w pieczarze” Tomasza Stalińskiego (Instytut Literacki, Paryż, 1971r.),która w swoim czasie pokazywała, jak ważny jest dla zachowania wolności („niepodległości”) myśli i słów twórcy rozrachunek z własną przeszłością, gdy się uległo „wschodnim czarom”. Także omówienie (z 1974r.) dzieła myśliciela Jana Kucharzewskiego pt. „Od białego caratu do czerwonego”, rozwijającego zasadniczo historiozoficzną i socjologiczną analizę państwowości i duchowości rosyjskiej. Część I tomu „Szkiców…” wyrasta z sytuacji pisarza, który świadomy ograniczeń narzucanych polskiej kulturze uparcie przypomina o konieczności wyrwania jej spod duchowego zniewolenia. Choć autor w tym czasie niejednokrotnie wyjeżdżał na Zachód, to wypowiadał się również bardzo krytycznie o kulturze zachodniej, która nie była dla niego partnerem polskiej. Postrzegając ją często jako jałową i formalistyczną, nie dostrzegał w niej odpowiedzi na ważkie dla Polaków pytania.

Kolejne dwie części tomu to przede wszystkim rozważania literackie. Część II poświęcona jest w całości dziełu i osobie Fryderyka Nietzschego. Część III zaś zatytułowana „Czwarta polszczyzna” przynosi migawki z lektury Aleksandra Wata, Jerzego Stempowskiego, Czesława Miłosza, Witolda Gombrowicza, Zbigniewa Herberta, Józefa Czapskiego, Gustawa Herlinga Grudzińskiego. Wybitnych tych twórców poznał często autor osobiście, ponieważ związany był ze środowiskiem paryskiej „Kultury” Jerzego Giedroycia. Tytułowa „czwarta polszczyzna” to pewna faza w rozwoju języka literackiego, który jest w stanie uchwycić rzeczywistość swoich czasów. Narodzin tejże fazy polszczyzny upatruje w okolicach roku 1951, kiedy to na łamach „Kultury” ukazały się pierwsze teksty Miłosza, Gombrowicza i Stempowskiego.

Tom „Szkice sekretne” jest zróżnicowany, bo treści w nim pomieszczone związane są ze zmieniającą się sytuacją historyczno-literacką. Od pozycji pisarza, który wolności i swobody wypowiedzi może doświadczać niemal wyłącznie poza granicami swego kraju, po moment, gdy cenzura przestała działać, a Polska stała się wolnym krajem. Poszczególne części mogą więc stanowić interesujący, ale na szczęście historyczny już wywód na temat polskiej kultury, ale i być ciągle żywym znakiem wspólnoty Słowa. I – niezmiennie - inspiracją lekturową.

Justyna Radomińska