Miałam napisać szybką recenzję książki, którą przecież doskonale znam. Czytam ją raz na jakiś czas już od lat kilkudziesięciu. Nowe wydanie, krótka przedmowa znanego historyka literatury (Henryk Markiewicz), prosta sprawa - wydawałoby się. A jednak zamiast pisać – tylko czytam. Przypadkowe rozdziały, wybrane strony, określone wątki. Taka jest „Lalka” Bolesława Prusa. Nie odpuszcza, nawet po kilkakrotnej lekturze.

Jest w tej klasycznej już XIX-wiecznej powieści niesamowity potencjał. Wolno dojrzewający smak, ujawniający swoje aromaty powoli, ale wytrwale. Rzadko który bowiem 17-latek, zmuszony przeczytać ją w szkole, bywa zachwycony. „Pusta Izabela”, dla której liczy się tylko kasa, głupio zakochany Wokulski, stary Rzecki, trzepnięty na punkcie Napoleona, mnóstwo osób nie wiadomo po co… Tyle niekiedy zostaje po tej pierwszej pośpiesznej, wymęczonej lekturze. Bo chyba jest trochę tak, jak mówił Prus: „…powieść jest to las, w którym widać tylko pojedyncze drzewa, a nie widać … lasu”. Dopóki nie zacznie się go dostrzegać, wątki nie zaczną się stawać częścią większej całości, dopóty „Lalki” się nie oswoi.

40-kilkuletni kupiec Stanisław Wokulski pogrążony w depresji, choć po szczęśliwej (dla niego) śmierci żony, wysłany przez podstarzałego przyjaciela w ramach podtrzymywania relacji ze światem do teatru, zauważa w nim piękną arystokratkę pannę Izabelę Łęcką. A ponieważ w oczach dumnej młodej kobiety dostrzega spokój syberyjskich pustyń* 1 (on, Polak, paradoksalnie tam – na zesłaniu - był szczęśliwy), z miejsca się zakochuje. Cóż, jego szanse są niemal równe zeru. Polska arystokracja jest kastą zamkniętą, nie lubi tych, w których żyłach nie płynie błękitna krew. Panna Izabela nawet na niego nie spojrzy. Ale Wokulski nie ma nic do stracenia. A do zyskania – jak mu się wydaje – raj. Podejmie wyzwanie, którego pierwszym krokiem (kto wie, czy nie najłatwiejszym) będzie zdobycie majątku. A ponieważ świetnie z literatury romantycznej zna hasło: kochaj albo giń, wyrusza na wojnę rosyjsko-turecką, by codziennie ryzykując życiem dostarczać wojsku mąkę i zbijać kasę.

Gdy więc otwieramy pierwszą stronę powieści „w początkach roku 1878, kiedy świat polityczny zajmował się pokojem san-stefańskim, wyborem nowego papieża albo szansami europejskiej wojny, warszawscy kupcy tudzież inteligencja pewnej okolicy Krakowskiego Przedmieścia nie mniej gorąco interesowali się przyszłością galanteryjnego sklepu pod firmą J.Mincel i S.Wokulski.” W renomowanej jadłodajni dyskutowano i plotkowano. Albo tylko plotkowano. Zanim na powieściowej scenie pojawi się jej główny bohater, wszystko o nim będziemy wiedzieć. Prus nie pozwoli nam w rozwoju akcji upajać się jednak pewnością co do bohatera, nawet finalnie. Będzie go oświetlał z różnych stron, oddając głos przeróżnym postaciom, po to, by czytelnik portret bohatera złożył sam oraz natychmiast uświadomił sobie, jak on trzeszczy w szwach.

Historia miłości bogatego nowobogackiego przedsiębiorcy, świeżo upieczonego pozytywistycznego kapitalisty z romantyczną skazą, odbijająca się w lustrach innych związków, to jedynie część, choć elementarna, bogatego świata tej realistycznej, panoramicznej powieści. Równie dobrze można by powiedzieć, że prawdziwymi jej bohaterami nie są poszczególni ludzie (czy miałby to być oprócz Wokulskiego staroświecki i prawy Rzecki, młody szalony naukowiec Ochocki, mądry i przenikliwy, ale zgorzkniały żydowski lekarz Szuman, narcystyczny Tomasz Łęcki, przystojny utracjusz Starski lub ktokolwiek inny czy postacie kobiece, których zdecydowanie mniej jak choćby urocza i pracowita pani Stawska, zamknięta na innych baronowa Krzeszowska, rezolutna wdówka Kazia Wąsowska czy mądra prezesowa Zasławska), ale cała społeczność, która nie radzi sobie z różnorodnością, odmiennością, wykraczaniem jednostek poza ustalone granice i konwencje. A może jeszcze dalej - miasto. Warszawa skontrastowana migawkowo z Paryżem, do którego wyjeżdża w interesach Wokulski. Warszawa Powiśla, Alei Ujazdowskich czy Łazienek. Ale także Warszawa obecnych nieobecnych Rosjan.

„Lalka” to powieść o plotce. „Lalka” to powieść o niespełnieniu. „Lalka” to powieść o złudzeniach. „Lalka” to powieść o straconych szansach. O marzeniach i idealizmie. O pieniądzach. O rolach, jakie odgrywamy. O zamknięciu w klatkach. O uprzedzeniach. Choć powyższe brzmi trochę smutno, to nie brak w niej i sytuacyjnego czy lirycznego humoru. Za pierwszy odpowiedzialni są wieszający za oknem śledzie młodzi studenci, za drugi przede wszystkim drugi narrator powieści – pan Ignacy Rzecki, rzetelny subiekt sklepu Wokulskiego, lekko naiwny, ale wnikliwy i krytyczny obserwator rzeczywistości, osadzony całym sobą w przeszłości.

Wydanie, które mam w rękach, jest kolejnym z krakowskiej serii Znaku „50 na 50”. Opatrzone przypisami, w konsekwentnej dla serii stonowanej stylistyce. Znalazły się w niej także rysunkowe ilustracje Kazimierza Manna powstałe w latach 50.

Warto!

Justyna Radomińska

* Ciekawym spojrzeniem na „Lalkę” może być także na przykład esej Olgi Tokarczuk „Lalka i perła”.