Napiszę te kilka zdań w utrzymującym się stanie całkowitego zauroczenia. „Warunek" to absolutnie wszystko, czego oczekuję od prozy. Po pierwsze – książka, którą doskonale się czyta nawet ślizgając się tylko po jej powierzchni. Po drugie – świadczący o ogromnej erudycji leksykalnej zdyscyplinowany majstersztyk bez zbędnych słów. I w końcu – intrygująca psychologia, zagadka z rodzaju „po co to jest?”, „o co tak naprawdę chodzi?”, rzecz podsuwająca wiele tematów i otwierająca się na wiele możliwych odczytań.

Nie rozumiem tych, dla których „Warunek” jest po prostu powieścią historyczną „o dwóch takich, co uczestniczyli w kampanii moskiewskiej roku 1812 i ich losy się splotły.” Otóż nie, zupełnie nie tędy droga. Konwencja historyczna to tutaj tylko sztafaż, politura, którą należy sobie zdrapać, aby odkryć uniwersalność tej książki. Nie tylko nie jest to powieść historyczna, ale stosunek narratora do swoich postaci staje się igraniem ze znacznie szerszą konwencją – mimetyczną powieścią realistyczną. Przecież, do diaska, ten narrator nie traktuje swoich bohaterów na serio! Notorycznie buduje wobec nich dystans przywodzący na myśl fikcję postmodernistyczną – lekko ironizuje, jakby protekcjonalnie poklepuje po ramieniu, spuszcza z nich sporo powietrza, w które pompuje w nich ta arbitralnie wybrana konwencja historyczna, implikująca przy okazji jakieś patriotyczne, narodowowyzwoleńcze tony. Jest dobre określenie na tego typu postawę w angielskim - „tongue in cheek” - i jest ona tu wyraźna. Rylski traktuje sobie swoją dwójkę antagonistów tak lekko, jak oni traktują sobie pojęcie honoru. Czymże bowiem jest ten ich honor, w imię którego tak szamoczą się ze swoim pojedynkiem? Jest zwykłym rozmemłaniem, niekończącym się negocjowaniem reguł, niemęskim przedłużaniem w nieskończoność stanu nierozstrzygnięcia, szczwaną próbą wyjścia na swoje, a w końcu najzwyczajniejszą chęcią wzbogacenia się (Hoszowski) albo ratowania swojej roztrzaskanej tożsamości niepokalanego, wiecznego zwycięzcy (Rangułt). Jeśli jednak upierać się przy czytaniu „Warunku” jako powieści historycznej, to jej uczciwość polega głównie na pokazaniu, jakie ułomne, niedoskonałe, czy po prostu niejednoznaczne typy tę historię współkształtowały. Rylski twierdzi, że historia taka, jaką była, nie istnieje – są tylko mity. I w osobach Hoszowskiego i Rangułta pisarz te mity dekonstruuje. Jego pisanie restytuuje nie tyle historię taką, jaką była, ale taką, jaką mogła być z ogromnym prawdopodobieństwem – i tym samym rzuca wyzwanie mitom.

Zastanawiam się, co uruchamia cały ciąg zdarzeń między Hoszowskim a Rangułtem, którego osią jest przedłużający się, nierozstrzygnięty pojedynek? Dlaczego Hoszowski w ogóle prowokuje jakąś konfrontację z ułanami Rangułta? Przecież żaden z niego zabijaka, armia mu raczej ciąży, śpieszno mu do wyobrażeń o świętym spokoju studiowania w bibliotece... Po co to wszystko Hoszowskiemu? Czemu się w to pakuje, zamiast ostrożnie trzymać się z dala od kłopotów? Otóż sądzę, że dlatego, że człowiek kusi to, co złe, igra z ogniem, wywołuje demony – wbrew zdrowemu rozsądkowi, wbrew własnemu temperamentowi, wbrew swojej konstrukcji psychicznej, wbrew swoim interesom. Irracjonalnie włącza komplikator. Szaleńczo nakręca sprężynę katastrofy. Hoszowski zresztą mówi o tym w pewnym momencie wyraźnie: „Wierzą w złą intencję zdarzeń, kiedy tracimy nad nimi panowanie, kiedy pozostawiamy je samym sobie, godząc się na obrót, jaki zechcą przybrać.” Pozostawiamy je samym sobie, bo w niedorzeczny sposób tego chcemy. Tracimy nad nimi panowanie, choć tak łatwo jest zrobić krok w tył i zapobiec tej „złej intencji zdarzeń.”

„Warunek” to rzecz mądra, bystra, przemyślana od początku do końca, na wskroś nowoczesna, a jednocześnie przesycona tym językiem z izby pamięci, tymi wszystkimi „skrofułami” i „tuberkulozami”, „rysakami” i „szamerunkami”, „rohatynami” i „dziwerówkami.”

Do czytania marsz!

Napiszę te kilka zdań w utrzymującym się stanie całkowitego zauroczenia. „Warunek" to absolutnie wszystko, czego oczekuję od prozy. Po pierwsze – książka, którą doskonale się czyta nawet ślizgając się tylko po jej powierzchni. Po drugie – świadczący o ogromnej erudycji leksykalnej zdyscyplinowany majstersztyk bez zbędnych słów. I w końcu – intrygująca psychologia, zagadka...