Może i ośmioletni egoista nie wszystko jest w stanie zrozumieć, ale przecież ma oczy do patrzenia i uszy do słuchania, i potrafi stać cicho w kąciku, gdy zaaferowani dorośli mówią o ważnych rzeczach. Przecież dziecko wie, że starszy brat jest w więzieniu, że matka i ciotki płaczą, że przez dom przewija się procesja ludzi z ponurymi minami. To, że oni nie zwracają uwagi na małego chłopca, nie znaczy wcale, że chłopiec na nich nie zwraca uwagi.

Jan Gnatowski w opowiadaniu „Na śmierć. 1863” stworzył niezwykle emocjonalny obraz dramatu, który w okresie zaborów był udziałem nazbyt wielu polskich rodzin – najstarszy syn, zaangażowany w walkę z zaborcą, zostaje aresztowany i siedzi w więzieniu, czekając na wyrok. W walkę o niego angażuje się cała rodzina i wszyscy przyjaciele, co tak naprawdę oznacza tabuny kobiet, którym głównie duchowej pomocy udzielają księża. Czytelnik obserwuje te zmagania z zaborcą oczyma ośmioletniego Jańcia, który bardzo kocha Stasia i nie może pojąć, dlaczego ciotki całując go w czoło, mówią o nim biedny, skoro to Staś jest bardzo chory i do tego w więzieniu.

Autor w przejmujący sposób ukazuje cierpienie matki, której odmawia się widzenia z ukochanym, wyczekanym najstarszym synem, jej bunt wobec Boga, który pozwala, by działy się takie rzeczy, a przecież właśnie ten nieczuły Bóg jest jej jedyną nadzieją i źródłem sił.

W utworze Gnatowskiego nie ma nic, czego by wcześniej nie napisano w literaturze powstańczo – rozbiorowej, ale ten dziecięcy narrator zrobił na mnie ogromne wrażenie. Książka dostępna w ramach Projektu Gutenberg.

Może i ośmioletni egoista nie wszystko jest w stanie zrozumieć, ale przecież ma oczy do patrzenia i uszy do słuchania, i potrafi stać cicho w kąciku, gdy zaaferowani dorośli mówią o ważnych rzeczach. Przecież dziecko wie, że starszy brat jest w więzieniu, że matka i ciotki płaczą, że przez dom przewija się procesja ludzi z ponurymi minami. To, że oni nie zwracają uwagi na...