28 lipca 1914 roku uznaje się za datę wybuchu I wojny światowej. W tym roku będziemy więc obchodzić jego setną rocznicę. To dobra okazja, by dowiedzieć się czegoś więcej na temat konfliktu pozostającego w oczach opinii publicznej wciąż w cieniu następnej wojny, której skutki dla żyjących pokoleń były bardziej odczuwalne. Już ukazują się pierwsze publikacje na ten temat, skierowane nie do fachowców, ale do przeciętnych czytelników, którzy wybuch wojny z 1914 roku kojarzą przede wszystkim z zamachem w Sarajewie na arcyksięcia Austro-Węgier Franciszka Ferdynanda. Wzmiankowane jedynie przez nauczycieli historii zabójstwo kandydata do cesarskiego tronu było impulsem do wypowiedzenia wojny Serbii przez Austro-Węgry. O postaci arcyksięcia ze szkoły dowiemy się jednak niewiele. A skoro jego śmierć przesądziła o wybuchu jednego z największych konfliktów zbrojnych w dziejach świata, warto to zmienić.

Greg King i Sue Woolmans, autorzy specjalizujący się w pracach biograficznych na temat rodów królewskich, proponują czytelnikom, chcącym zgłębić przyczyny wybuchu I wojny światowej książkę „Zabić arcyksięcia”. Reklamowana przez wydawcę jako pasjonująca opowieść o zakazanej miłości na cesarskim dworze, zmieniająca się w trzymający w napięciu thriller, lektura okazuje się mieć niewiele wspólnego ze zbeletryzowaną powieścią historyczną – a że nią jest, to sugeruje właśnie opis na okładce. Pytanie, czy to dobrze, czy źle. To zależy od oczekiwań czytelnika. Wydaje się jednak, że zachęceni takim opisem po książkę sięgną ci, którzy historię chcą przyswajać w przystępnej formie powieści. Jakież jednak będzie ich rozczarowanie, gdy zaczną czytać. Z powieścią bowiem „Zabić arcyksięcia” ma niewiele wspólnego. Książce pary autorów bliżej do opracowania naukowego niż do beletrystyki. Pisanego, co prawda, językiem popularnonaukowym, ale jednak skierowanego do bardziej żądnych wiedzy czytelników. Niech świadczą o tym choćby liczne przypisy i bogata bibliografia, zajmujące niemal 80 stron. Ze względu na dużą liczbę dat, nazwisk, nazw i szczegółów oraz dokładność w chronologicznym przedstawianiu faktów, jest to pozycja dość nużąca w lekturze, ani pasjonująca, ani trzymająca w napięciu. Nie oznacza to jednak, że jest to książka zła. Odsłania ona kulisy zamachu na arcyksięcia, a przede wszystkim kulisy jego życia i związku z Zofią Chotek. Ich morganatyczne małżeństwo (mówiąc prościej: mezalians) to główny wątek książki i dla czytelnika nie mającego pojęcia na temat tego, jak takie mariaże wyglądały, jest to duży zastrzyk wiedzy. Zakazany związek nie jest jednak opisany w sposób znany z powieści o miłości. Tu jest odarty z romantyzmu, a przytłoczony mnóstwem faktów na temat dworskich konwenansów i ceremoniałów. Niemniej osoba sięgająca po „Zabić arcyksięcia” z chęci zgłębienia przyczyn wybuchu I wojny może być zawiedziona, że książka traktuje przede wszystkim o życiu prywatnym arcyksięcia, które miało prawdopodobnie znikomy wpływ na to, jak zginął. Natomiast dzieło to rzekomo po raz pierwszy ukazuje prawdziwe oblicze arcyksięcia, opisywanego do tej pory w literaturze jako człowieka niezbyt sympatycznego, bufona pozbawionego ludzkich emocji i wojennego podżegacza. Tymczasem w słowach Grega Kinga i Sue Woolmans jest ogromna przychylność, a nawet współczucie dla niego i jego żony. Przychylność, którą trudno uważać za obiektywizm. Wszelkie zarzuty wobec arcyksięcia są przez autorów odpierane, a on sam jest przez nich tłumaczony i rozgrzeszany. Co prawda, wszystko to poparte jest cytatami z odpowiednich źródeł, ale trudno oprzeć się wrażeniu, że ideą, jaka przyświecała autorom, było wybielenie oblicza arcyksięcia.

Z pewnością książki beletrystyczne o wybuchu pierwszej wojny światowej, łatwiejsze i przyjemniejsze w lekturze niż pozycje naukowe, właśnie teraz, w jej okrągłą rocznicę, są potrzebne. Tym bardziej szkoda, że „Zabić arcyksięcia” nie jest taką książką. Może ona stanowić jakąś wartość dla osób zajmujących się naukowo historią czy po prostu jej pasjonatów, ale przeciętnego czytelnika nie wciągnie i nie usatysfakcjonuje. Dlatego pamiętajmy, by nie tylko sugerować się opisem wydawcy na okładce książki, ale przed zakupem wziąć ją do ręki i przejrzeć, by przekonać się, jaką tak naprawdę treść skrywa.

Malwina Sławińska