"Powieść-przygotowanie"

„Sartoris” to powieść-zwiastun. Faulkner napisał ją w 1929 roku, a więc w czasach wyrabiania się jego talentu i szlifowania pióra; warto podkreślić, że w tym samym roku powstała genialna „Wściekłość i wrzask”, rok później „Kiedy umieram”, a w 1936 „Absalomie, Absalomie..”. „Sartoris” z godnością dźwiga ciężar, który w latach następnych stanie się znakiem rozpoznawczym twórczości pisarza z Południa, jednocześnie akcentując kierunek jego artystycznych poszukiwań oraz perspektywy, z których będzie chciał oceniać człowieka. „Sartoris” to dużo mniej wymagająca powieść, swoją poetyką, stylem, sposobem prowadzenia narracji plasująca się pomiędzy „Dzikimi palmami” a „Światłością w sierpniu”, więcej w niej realizmu niż dusznej psychologicznej atmosfery, jaką będą się odznaczać późniejsze dzieła Faulknera. Lejtmotywami powieści są fatalizm w swojej czystej postaci, któremu człowiek jest beznadziejnie i bezwzględnie poddany oraz społeczna degrengolada w obliczu klęski wojennej konfederatów. Naznaczona piętnem tragizmu rodzina Sartorisów wydaje się być szablonem, na podstawie którego w późniejszych powieściach Faulkner skonstruuje portrety rodu Sutpenów, Compsonów czy Bundrenów. „Sartoris” to dzieło ważne w dorobku Faulknera – to tu autor wzniósł pierwsze szkicowe fundamenty pod mapę bodaj najsłynniejszej w dziejach literatury amerykańskiej, fikcyjnej krainy Yoknapatawpha. Kluczowym miejscem akcji jest miasto-stolica Jefferson, równie mityczne i symboliczne, co przestrzeń, w której zostało osadzone. Warto rozpocząć przygodę z twórczością noblisty z Missisipi właśnie od „Sartoris”, gdyż znakomitą większość postaci osadzi on w kolejnych utworach, budując powoli faulknerowski, intertekstualny świat.

„Sartoris” to dzieje dwóch rodzin ukazane na tle burzliwych przemian społecznych po klęsce konfederackiej w wojnie secesyjnej. Największym przegranym w wymiarze jednostkowym jest Bayard Sartoris junior – ostatni żyjący męski potomek rodu (nie licząc dziadka, Bayarda seniora) uważanego za nacechowany skłonnością do przedwczesnej, tragicznej śmierci. Bayard to postać pokutująca za samobójstwo brata-pilota, Johna, który w obliczu ataku sił powietrznych nieprzyjaciela wyskakuje z samolotu na oczach Bayarda. Widmo spadającego ciała Johnny’ego i bezsilność wobec tego faktu mają ogromny wpływ na osobowość młodego Sartorisa. Faulkner przedstawia go jako gnębionego wyrzutami sumienia społecznego samotnika, stroniącego od głębszych relacji z rodziną, hulakę nadużywającego pędzonej w podejrzanych spelunach whisky i rozbijającego się samochodem wariata, dając jednocześnie Czytelnikowi do zrozumienia, że takie balansowanie na krawędzi jest dla niego jedynym „skutecznym” antidotum na gorycz istnienia. Autor ciekawie zarysował wątek miłosny, z jednej strony pełen romantyzmu, z drugiej tragizmu – faktycznie to małżeństwo Bayarda z Narcissą Benbow popycha go do autodestrukcji. Faulkner nie wdaje się w sentymenty, jednym zamachem przekreśla wartość miłości w zderzeniu z wewnętrzną ludzką zgnilizną, która pcha go ku parszywym decyzjom.

W małżeństwie z piękną panną Benbow Bayard bezskutecznie szuka ocalenia, by ostatecznie opuścić rodzinny dom i brzemienną żonę, zamieszkać w obskurnej chacie Murzynów, włóczyć się po Ameryce i w finale ponieść tragiczną śmierć za własnym przyzwoleniem. Takich bohaterów, ustygmatyzowanych społeczną alienacją, własnymi fobiami i nieumiejętnością w odnalezieniu się w świecie Faulkner stworzył wielu – Thomas Sutpen, Quentin Compson, Joe Christmas to postaci, dla których pierwowzorem był z pewnością Bayard Sartoris. Choć narracja jest prowadzona w sposób, który nie odkrywa wszystkich motywów postępowania bohaterów (na przykład nie wiadomo, w jakich okolicznościach zostało zawarte małżeństwo Narcissy i Bayarda, dlaczego bohater zdecydowała się na podróż po Ameryce), opowiedziana historia jest na tyle podszyta emocjonalnością i nasycona psychologizmem, że rekonstrukcja dziejów upadku zamożnej rodziny Sartorisów jest aż nazbyt nachalna.

Na pierwszy plan powieści wybijają się przede wszystkim nieszczęśliwi ludzie, wykreowani jako jednostki bez inicjatywy, bez przeszłość, ale i bez przyszłości, zagubieni w labiryncie osobistych trosk i nieuchronnych koszmarów egzystencjalnych. Osamotniona Narcissa, stara Miss Jenny, zamordowany sługa Simon, Horacy Benbow uwikłany w dziwaczny związek z żoną przyjaciela to postaci zgubione od samego początku, poddane niszczącym wpływom społecznym i osobistym tragediom. Faulkner to mistrz w tworzeniu portretów jednostek wyobcowanych, niepotrafiących współistnieć w społeczeństwie i w rodzinie, zdeterminowanych przez brzemię historyczne oraz wbitych w ramy nakreślone przez dziwne fatum nieustannie nad nimi ciążące. Tacy są wszyscy bohaterowie „Sartoris”, narrator w scenie finałowej jednoznacznie to stwierdza: „Bo jest śmierć w dźwięku tego imienia i blask fatalizmu niby srebrna chorągiewka rozbłyskująca po raz ostatni o zachodzie słońca”*.

Tłem dla rozstrzygających się losów rodziny Sartoris uczynił Faulkner drugą dekadę XX wieku, kiedy brzmią jeszcze echa starć Unii z Konfederatami, żywa jest kwestia murzyńska i nielegalna produkcja alkoholu na olbrzymią skalę. Jak w każdej powieści Faulknera, Murzyni stanowią znaczną część w obsadzie bohaterów. Zazwyczaj przedstawiani są jako społeczna enklawa, współżyjąca z białymi na zasadzie „ja sługa, ty pan”. W „Sartoris” Murzyni funkcjonują niemal na równych prawach, co biali – rodzinny klan Simona, służący w domu Bayarda Sartorisa seniora, wydaje się być pełnoprawnym członkiem domostwa, stary Simon nie boi się wyrażać swojego zdania, Caspey z lekceważeniem odnosi się do rozhukanej Miss Jenny, najmłodszy Isom bierze udział w samochodowych eskapadach Bayarda juniora. Szacunek wzbudza murzyńska rodzina MacCallumów, u której będzie pomieszkiwał główny bohater po ucieczce z domu. MacCallumowie to dwupokoleniowy ród, legitymujący się gościnnością, wiarą w dobro człowieka i koegzystencją z naturą (motyw oswojenia lisicy i reprodukcji pół-lisów, pół-psów). MacCallumowie polują, pociągają whisky przy ognisku, ich traperskie życie jest odskocznią dla Bayarda, dlatego chętnie do nich przystaje. Ich portret w powieści oddaje odautorski stosunek do ludności z ciemną skórą, jako plemienia jeszcze nieskażonego cywilizacyjnie, kierującego się zgoła odmiennymi wartościami w życiu niż biały człowiek.

Podobnie jak w „Azylu” bohaterowie nie stronią od pędzonego w domowym zaciszu alkoholu. Czasy prohibicji zastały Bayarda Sartorisa w ostatnim roku życia, nierzadko więc tęgo popija włócząc się z murzyńskimi podrostkami, ukrywa się z kompanami w zaprzyjaźnionych spelunach czy pociąga z gąsiora z rodzeństwem MacCallumów. Opary ciężkiej whisky trącą w powieści swojskością, subtelnie przełamując dramatyzm tematyki.

Żałuję, że ostateczna wersja „Sartoris” dana Czytelnikowi jest potężnie okrojona w porównaniu do wersji, jaką Faulkner miał w zamyśle wydrukować. Choć artystyczne rozpasanie dopiero nastąpi, „Sartoris” jest jego przyjemnym przedsmakiem. Myślę, że powieść przypadnie do gustu Czytelnikom dopiero zaczynającym przygodę z Williamem Faulknerem, taktownie przygotowując do tego, co nastąpi w dziełach spod znaku strumienia świadomości i wielonarracyjności.

"Powieść-przygotowanie"

„Sartoris” to powieść-zwiastun. Faulkner napisał ją w 1929 roku, a więc w czasach wyrabiania się jego talentu i szlifowania pióra; warto podkreślić, że w tym samym roku powstała genialna „Wściekłość i wrzask”, rok później „Kiedy umieram”, a w 1936 „Absalomie, Absalomie..”. „Sartoris” z godnością dźwiga ciężar, który w latach następnych stanie się...