A jeśli nowa normalność już tu jest? Jeśli koronawirus mimo szczepień zostanie z nami w różnych mutacjach, wariantach, odsłonach na całe życie, niczym wirus grypy? Może kawa na mieście będzie tylko radością dostępną w kilka tygodni lata, obiady z restauracji częściej będziemy brać w pudełkach na wynos, a czasowe lockdowny staną się czymś umiarkowanie utrudniającym codzienne życie? Zostaną z nami maseczki i zakupy bardziej w sieci niż w rzeczywistości. Zostaną kina, muzea i teatry czynne raz na jakiś czas. Zostanie to wszystko, co jeszcze rok temu wydawało się chwilowym zaburzeniem, a dziś już prawie nas nie uwiera, raczej czyniąc obojętnym.

Niemal bez przerwy słyszymy „szczepienia, szczepienia, żebyśmy mogli wrócić do normalności”. Tymczasem skąd wiemy, że to, w czym żyjemy od roku z hakiem nie jest już normalnością? Czy filmy (jak „Skazani na siebie”) albo seriale kryminalne, w których policjanci biegają w maseczkach, będą za jakiś czas tylko opowieściami o pewnym mgnieniu w rzeczywistości, czy raczej otwarciem nowej ery na ekranie? I jaka będzie pandemiczna sztuka czy literatura?

Wszystkiego tego dziś nie wiemy. Kryjemy się – mniej lub bardziej chętnie, z mniejszą lub większą determinacją – w domowym zaciszu. Które zresztą zaciszem jest umiarkowanym, odkąd wielu z nas wpuściło do domu pracę, bo inaczej w pandemii się nie dało. Zaczęliśmy więc także inaczej urządzać domowe przestrzenie, inaczej je dzielić. Zwłaszcza że w niejednym mieszkaniu czy domu musi dziś starczyć miejsca i na pracę zdalną dwojga dorosłych, i na zdalną naukę dzieci. Nagle więc okazało się, że ten stół, który dotychczas wszystkim nam wystarczał, to jednak w czasach koronawirusa za mało.

Nadmiar jest bez sensu

Nie są to zresztą jedyne rozterki tych dziwnych czasów, w których żyjemy. Spójrzmy na cały trend związany z minimalizmem. Spójrzmy na nasze mieszkania. Od dobrych nastu lat, jeśli nie dłużej, wiedzeni sercem, zasobnością portfela czy modą, uczyliśmy się żyć na niedużych przestrzeniach, po drodze rezygnując z całej masy posiadanych rzeczy.

Fumio Sasaki był tylko jednym z tych autorów, którzy tłumaczyli nam ideę minimalizmu i – własnym przykładem – zachęcali do jej stosowania. Jego „Pożegnanie z nadmiarem. Minimalizm japoński” dla wielu ludzi w skali globu stał się książką kultową, czymś na kształt podręcznika. Autor opisywał, że wystarczy mu kilka białych koszul, kilka par ciemnych spodni, materac do spania, jedna pościel, komplet sztućców i jeden kubek. Oraz właściwie jeden nieduży pokój z łazienką. Kuchnia? Bez przesady! Posiłki to z przyjaciółmi na mieście. Książki? Czytnik mieści nieskończoną ilość regałów. Wspomnienia? Zdjęcia z dzieciństwa i listy od rodziców zeskanował, a oryginały wyrzucił. Całe życie w kilku urządzeniach, Sasaki nie ukrywał nawet, że są to urządzenia, których każda nazwa zaczyna się od małego „i”. Właściwie można było dojść do wniosku, że gdyby Steve Jobs nie urodził się w USA, Japończycy musieliby go wymyślić. Nie sam tylko Sasaki zakochuje się bowiem bez pamięci we wszystkim, co wypuści na rynek Apple, ten wirus dotyka zdecydowanie więcej osób żyjących w Kraju Kwitnącej Wiśni.

Ale skoro już o Japonii, to autor „Pożegnania z nadmiarem” pisze też ciekawie o źródłach minimalizmu w tym kraju. Słowo klucz to kataklizm. Kto pamięta choćby tsunami, które w 2011 roku doprowadziło do awarii w elektrowni jądrowej w Fukushimie, ten wie, o jakiej skali zjawiska chodzi. Sasaki pisze wprost – siły natury nauczyły Japończyków, że nie ma sensu posiadać i gromadzić zbyt wiele. Albo nie zdążysz się z tym ewakuować, albo wszystko stracisz.

No dobrze, ale jest jeszcze cała sfera życia, którą musieliśmy nieco spłaszczyć w pandemii, choć jest niesłychanie istotna – nasze kontakty społeczne i różnego rodzaju aktywności. Fumio Sasaki w swoim minimalistycznie urządzonym (brzmi jak oksymoron) mieszkaniu nie przyjmował gości, bo i jak. Dla niego, jak dla większości ludzi młodego pokolenia, salonem jest miasto. To na mieście spotykamy się ze znajomymi, na mieście bawimy się z innymi ludźmi, na mieście uprawiamy sport. Wychodzimy na miasto do teatru, kina czy muzeum. Dla minimalistów dom czy mieszkanie często jest takim miejscem niczym kapsułkowy hotel, zresztą kolejny japoński wynalazek (sic!). Przychodzi się tu po prostu na noc, po odrobinę spokoju i snu. I to wystarczy.

Wiele osób zaczęło więc tak od kilku lat urządzać swoje mieszkalne przestrzenie. Bez zbędnych przedmiotów. Jak bardzo pandemia zmusza do zweryfikowania minimalistycznego światopoglądu, wie pewnie każdy, kto wcześniej żył na mieście i kto musiał niemal z dnia na dzień urządzać sobie miejsce pracy w domu. Choć z drugiej strony nadmiar zawsze jest bez sensu. W końcu z ilu talerzy można jeść?

Zmęczeni przedmiotami

To zresztą jest w ogóle ciekawe wyzwanie, żeby dziś – po roku z hakiem od początku pandemii, w środku trzeciej fali koronawirusa – zafundować sobie lekturę książek o stylu życia. „Rzeczozmęczenie. Jak żyć pełniej, posiadając mniej” Jamesa Wallmana też nie jest już tak kuszące i prorocze, jak jeszcze kilka lat temu. Autor snuł prognozy o tym, że coraz bardziej w życiu ludzi będą się liczyć nie przedmioty, a doświadczenia. Dlaczego? Bo oto pojawiły się media społecznościowe, dzięki którym np. już będąc na wakacjach, możemy od razu relacjonować przeżycia, czy zasypywać znajomych zdjęciami, których potem nie chcieliby oglądać. Wallman prognozował dalej, że będziemy więcej podróżować, przemieszczać się, wydawać pieniądze nie na kolejne przedmioty, lecz na doświadczanie i przeżywanie. A co za tym idzie – będziemy też inwestować w inne niż dziś mieszkania. Bo dom, a zwłaszcza jego parametry i urządzenie, też nie musiałby już być w epoce rzeczozmęczenia kolejnym wyznacznikiem statusu. Jak więc mielibyśmy mieszkać? Więcej wynajmować, bardziej być gdzieś na chwilę, swoje przestrzenie do życia urządzając tak, by w każdym momencie mógł z nich skorzystać ktoś inny. Bo skoro np. ja jadę na pół roku do USA, a ty do Polski, to może od razu udostępnijmy sobie wzajemnie swoje mieszkania? Albo pół mojego domu czy mieszkania planuję tak, by w dowolnym momencie, na dowolnie długo mogli pojawić się tutaj goście.

Ta wizja Jamesa Wallmana, w której chcący doświadczać życia wyznaczaliby nowe trendy, też niestety poniekąd bierze w łeb w pandemii koronawirusa. Tak, jak w łeb wziął niemal cały biznes turystyczny czy związany z podróżami. Być może ta gałąź jeszcze się podniesie, a może nie. Jeśli nawet, to coraz trudniej przewidzieć, do jakiego poziomu. Bo czy będziemy podróżować tak chętnie, jak dotąd? Albo czy nadal będzie nas na to stać? Czy może jednak zamkniemy się w naszych domach niczym zwierzęta w norkach, bo tylko to da nam względne poczucie bezpieczeństwa?

A skoro już norka, to czy nie urządzimy jej – niczym hobbity u Tolkiena – zdecydowanie pod siebie?

Stół w centrum uwagi

Z trzeciej strony – jakby powiedział Tewje Mleczarz, do którego mieszkania nie będziemy jednak zaglądać – zastanawiające jest, na ile w Polsce „poPRL-owskiej” minimalistyczne trendy w ogóle się przyjęły. Chwilami zdaje się, że są one bardziej fanaberią młodego wielkomiejskiego plemienia niż jakąkolwiek falą, która mogłaby choć na chwilę zalać kraj.
O tym, jak naprawdę mieszkamy, wspaniale rozmawia Małgorzata Czyńska z bohaterami swojej książki „Dom polski”. Jest o tym, jak Ikea wyznaczała trendy w urządzaniu naszych mieszkań. Nie, nie teraz, ale lata temu, gdy - jak wszystko z Zachodu – miała posmak wolności, wielkości i możliwości wyboru. Była dla nas nauczycielką designu. I to naprawdę nie była ani zła nauczycielka, ani zły design. Meble, które w latach 80. komuś udało się przywieźć z Ikei, do dziś słusznie zajmują w polskich domach zaszczytne miejsce. Czyńska rozmawia też o tym, jak mieszkamy i jak żyjemy. Poruszające jest to, w ilu wywiadach pojawia się stół. Niczym główny bohater w filmie albo refren w piosence. Czy to wciąż miejsce, które nas w domu zbiera i jednoczy? A może nie? Może te ważne zadania przejął jednak telewizor? Z jednej z rozmów dowiemy się, że też już nie. Telewizor został zdetronizowany przez wszelkiego rodzaju urządzenia, w których każdy z nas sam może obejrzeć film, poczytać coś, posłuchać podcastu czy pograć w gry albo rozmawiać w tym samym czasie z kilkudziesięcioma osobami, które są w zupełnie innej przestrzeni. Czy jest więc takie miejsce lub mebel, które ma siłę, by dziś w domu zebrać nas razem? Niech każdy odpowie sobie sam.

Wreszcie moja ulubiona rozmowa w „Domu polskim” z jedną z polskich scenografek, która zamiast zamartwiać się jednym czy drugim zalaniem swojego lokum, zaczęła wilgotne powierzchnie ścian wykorzystywać do tworzenia fresków. Kocham to! Widać w tym podejściu nie tylko umiejętności, ale i dojrzałość w myśleniu o najbliższej nam przestrzeni. Bo to nam ma być tutaj dobrze. Wygodnie i swojsko, niekoniecznie perfekcyjnie.

Dom dla każdego

A teraz czas na prawdziwą cegłę, co o tyle ciekawe, że jest o domach z betonu. Beata Chomątowska w swojej opasłej książce „Betonia. Dom dla każdego” zabrała mnie swego czasu do krainy dzieciństwa, bo i ja - jak autorka - jestem dzieckiem blokowiska. Chomątowska doskonale oddaje atmosferę społecznego życia w blokach, wspominając rodzinny Kraków. To nagrywanie Listy Przebojów Trójki na kasety Stilon Gorzów, gdy człowiek zaklinał rzeczywistość, żeby tylko sąsiad zza ściany nie spuszczał wody w toalecie albo nie rozkaszlał się po papierosku. To wychowywanie dzieci w większej sąsiedzkiej rodzinie, nieraz bliższej niż ta prawdziwa. To - wreszcie i niestety zarazem - te wyprowadzki na początku lat 90., gdy już było można pobudować dom pod miastem. Szybko i łatwo uciekaliśmy z blokowisk, wierząc, że nie są niczym dobrym. Lecz czy naprawdę? 30 lat w wolnej Polsce mocno zweryfikowało pochopne opinie o PRL-owskich osiedlach. Młodzi z dziećmi chcą tu dziś mieszkać, bo zieleni i miejsca do zabawy więcej niż wśród kamienic czy w niejednym dziele współczesnych deweloperów. A i stosunki ludzkie, zwłaszcza wśród starszych mieszkańców, żyjących tu od początku, nieraz bardziej przypominają te, które z literatury często znamy ze śródmiejskich kamienic. Ludzie tak jakoś zdają się tutaj troszczyć jeden o drugiego.

Chomątowska zabiera nas nie tylko w podróż sentymentalną, ale i pokazuje, jak do blokowisk podeszli Niemcy, Anglicy czy Amerykanie. I to jest bardzo ciekawa perspektywa, zdecydowanie pokazująca, że betonia nie była jedynie zjawiskiem w państwach byłego bloku wschodniego. Zachód też miał z betonem swoje przejścia, do których kolejne nuty dopisuje współczesność. Oto Nagrodę Pritzkera 2021 (to taki Nobel dla architektów) otrzymali Jean-Philippe Vassal i Anne Lacaton nie za jakiś projekt, który rozdziawiałby nam usta w zdumieniu i rzucał na kolana, lecz za renowację bloków socjalnych we francuskim Bordeaux. To niesłychana zmiana w środowisku i zdecydowane docenienie tego, jak architekci mogą projektować, mając na uwadze potrzeby ludzi, a nie jedynie - czy przede wszystkim - artystyczne wizje. To docenienie społecznej roli architektury i architektów.

Zawiesić obrazek

O blokach i ich niejednym życiu sporo pisze także Filip Springer, autor niekryjący się z fascynacją modernizmem. Najwięcej o tym, jak mieszkamy, przeczytać można w jego książce „13 pięter”. Dla mnie to z jednej strony wnikliwe studium tego, jak bardzo Polska zmarnowała szansę stworzenia polityki mieszkaniowej po odrodzeniu kraju w 1918 r. Z drugiej - obraz tego, jak mieszkamy (a nierzadko pomieszkujemy) dziś, w kraju, gdzie na rynku mieszkaniowym zawsze wygrywa neoliberalizm.

Springer pokazuje nam pierwsze próby tworzenia spółdzielni mieszkaniowych w dwudziestoleciu międzywojennym, pisze też o tym, jak komuna spaczyła cały ruch spółdzielczy. To poruszające historie, ale raz, że już nieco dalekie, a dwa - historie właśnie. Bardziej uderza podczas lektury opowieść o młodych, których nie stać w Polsce na mieszkanie, opowieść o tym, jak deweloperzy potrafią wcisnąć nam dosłownie wszystko, opowieść o więźniach kredytów we frankach (ilu jest takich ludzi? jak silne jest to zjawisko? jak bardzo niepojedyncze, że w języku polskim pojawiło się słowo „frankowicze”). Wreszcie opowieść o klitkach przeznaczonych na działalność gospodarczą, w których ludzie, zamiast otwierać firemki postanawiają mieszkać. Bo nie stać ich na inne mieszkanie. Gdy kilka lat temu czytałam „13 pięter”, przecierałam oczy ze zdumienia. Bo to, o czym pisze Springer, nierzadko dzieje się tu i teraz. Kto wie, czy nie na sąsiedniej ulicy.

Podobnie jak to, co przeżywa każdy, komu przyjdzie w Polsce wynająć mieszkanie. Czy można zawiesić na ścianie ślubne zdjęcie? Albo ulubiony obrazek? I czy wcześniej mogę w tę ścianę wbić gwóźdź? Nasze małe i większe domowe dylematy rozgrywają się co dzień za niejednymi drzwiami.

Domowość

Teraz czas już się przyznać. W tej książkowej opowieści o tym, jak mieszkamy i jak moglibyśmy mieszkać, postawiłam wszystko na głowie. Bo lektura, od której zaczęła się moja fascynacja tym, jak urządzamy najbliższy nam świat, to „Dom. Krótka historia idei” Witolda Rybczyńskiego. Gdybyście ze wszystkiego, o czym tu pisałam, mieli wybrać jedną książkę, to niech to będzie ta. Autor - uznany amerykańsko-kanadyjski architekt i wykładowca - pisze o domowości, o roli światła i powietrza czy komforcie, jaki chyba każdy próbuje stworzyć w swoim domu. Rybczyński z ciekawością przygląda się temu, jak ewoluowały sposoby zamieszkiwania w najbliższym nam zachodnim świecie (choć nie brak i kontrapunktów ze wschodu, jak choćby o krzesłach). Ma też niesłychaną łatwość w dzieleniu się z czytelnikiem swoimi obserwacjami i refleksjami. „Dom. Krótka historia idei” to lektura naprawdę godna polecenia. Aż żal, że książka powstała w 1986 roku i autor nie analizuje już bliższej nam rzeczywistości. Nieraz bowiem, w trakcie czytania, nachodziła mnie myśl, co też Rybczyński napisałby o świecie, w którym dziś żyjemy. O mieszkaniach i domach, o przepychu i minimalizmie, o życiu w betonie albo w wielkim mieście, za wszelką cenę. O tym wszystkim, w czym na co dzień staramy się odnaleźć spokój i domowość.