Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Sięgnęłam więc po jedną z książek, którą czytałam już jakiś czas temu i którą uznałam za ciekawą. Zadaniem było odkurzenie sobie kategorii pojęciowej "mitu" i nie sięganie do Eliadego. Ot, odświeżam sobie podstawy nie tyle teoretyczno-literackie, co raczej socjologiczno-politologiczne. Książką na którą się rzuciłam była: "Mitologia społeczna w literaturze fantastycznonaukowej" Szymona Hrebendy, wydana w 2000, w Wydawnictwie UŚ. To niewielka książeczka, ale napakowana wiedzą. Polecam ją każdemu, bo mimo iż zdecydowanie jest to pozycja z gatunku literatury naukowej, to nie wrzuca czytelnika w środek dywagacji o roli mitu oraz o mitach jako takich. Nie, Hrebenda prowadzi czytelnika za rękę. Wymaga od niego uwagi, to prawda, ale nie stawia bariery poznawczej. Jeśli zatem ktoś nie jest literaturoznawcą/polonistą/politologiem/znawcą SF też da sobie radę. Słowo daję. Idziemy szybko, ale konkretnie, przez zagadnienia naukowe związane z mitami. Mamy zatem od razu, na wstępie, podkreślone wyraźnie, że "mit stanowi główny czynnik konstytuujący społeczeństwo" [s.9], jest bowiem łącznikiem między tym, czego człowiek nie wie, nie ogarnia, a chęcią zrozumienia rzeczywistości. Ciekawe jest podejście autora, który podkreśla, że współczesna nauka przejmuje wiele cech mitu, ponieważ nikt, nawet naukowcy, nie są w stanie rozumieć jej w całości. Juz wyjaśniam moje rozumienie: jesteś naukowcem w pewnej, dość wąskiej dziedzinie? Kudos for you! W pozostałych jesteś laikiem. Wiesz, jak skomplikowana jest rzeczywistość, w której się poruszasz i nie możesz z czystym sumieniem powiedzieć, że tak samo precyzyjnie jesteś w stanie objaśnić wszystko inne. Niektórych rzeczy może nawet nie rozumiesz, w związku z tym zapośredniczasz te niezrozumiałe części rzeczywistości za pomocą współczesnych mitów naukowych, za pomocą pojęć "popularnonaukowych", które z natury swojej pewne rzeczy spłaszczają. Gdybyśmy nie używali podobnych mechanizmów - argumentuje Autor - to większość społeczeństwa byłaby zupełnie odcięta od nauki i jej dorobku. [s. 133] To oczywiście spłaszczenie tezy i języka autora, ale dokonuję interpretacji, żeby lepiej przyswoić jego tezy. Mit i nauka, mit i polityka W początkowej, wprowadzającej w zagadnienie mitu części książki, Autor zajmuje się nie tylko stosunkiem mitu i nauki, ale także mitu i polityki. Tutaj, jak wszyscy wiemy i rozumiemy "Najpowszechniejszy sposób jego stosowania stanowi sprawowanie kontroli nad społeczeństwem. Mit staje się w tym momencie narzędziem do manipulowania emocjami społeczeństwa, a tym samym do wymuszania na nim pożądanych postaw". [s. 39-40] Dlaczego? Bo mity, wszelkie, pokazują gotowe, łatwo przyjmowane konstrukcje, które przyjmuje się na wiarę. Nie trzeba odpowiadać "po co?", "jak?", "dlaczego?". Mit się przyjmuje, bo jego symbolika "się podoba", "trafia", bo w wystarczający sposób tłumaczy świat. Nieważne czy mit jest liberalny, religijny, komunistyczny, ich działanie jest podobne. W drugiej części książki Hrebenda zajmuje się SF i rolą mitu w tej literaturze. Musze przyznać, że o ile pierwsza część książki, ze względu na jej charakter - kompendium wiedzy - była interesująca i inspirująca, to druga była - z racji na konieczność dokonania wyboru materiałów do analizy - nieco rozczarowująca. Fantastyka mocno się rozwinęła i brakowało i wątków, i głebszej, ale i konkretniejszej analizy. Mit i fantastyka naukowa. Autor "Mitologii społecznej w literaturze fantastycznonaukowej" wskazuje na różnicę między mitem a SF. Ten pierwszy sięga wstecz i na podstawie przeszłych doświadczeń pokazuje postawy i zachowani pożądane obecnie. SF sięga do przeszłości i teraźniejszości, podobnie: budując wzorzec pożądanych postaw i zachowań, ale umieszcza je w przyszłości, jakby dodatkowo je mitologizując. Hrebenda analizuje mity liberalne oraz socjalistyczne, kategoryzując je, komunizm uznając wręcz za jeden z mitów. Pokazuje powieści pisane po obu stronach żelaznej kurtyny, wskazując jaki mit widać w której z nich. Następnie przechodzi do tych książek, które występują przeciw mitom, walczą z nimi i obalają je. Zajmuje się tu i "Ślimakiem na zboczu" Strugackich i "Grą Endera" Orsona Carda. Utopie i wielkie serie SF Końcowa część to rozdział poświęcony utopiom i szerokiemu spojrzeniu na społeczeństwa i społeczności z poziomu mitu. Hrebenda omawia cykl "Fundacji" Asimowa, udowadniając, że pokazując społeczeństwo od jego początków do upadku, Asimov uruchamia cały szereg mitów, które śledzimy z tomu na tom. Przywołuje również "Diunę" Franka Herberta i trylogię Helikonii Briana Aldissa jako szersze ujęcia tego podejścia. O ile bowiem Asinow skupia się na polityce i socjologii, to i Herbert, i Aldiss biorą na tapetę mity ekologiczne oraz religijne. Ogólnie rzecz ujmując uznaję "Mitologię społeczną w literaturze fantastycznonaukowej" Prebendy za pożyteczną książkę, zwłaszcza w jej pierwszej, teoretycznej części. Druga niestety zdążyła się zdezaktualizować w ciągu 20 lat. Musze przyznać, że niezwykłym było czytanie cytatów z prac naukowych z lat 70., 40. i wcześniejszych, które nie straciły na aktualności. To jest jednak magia nauki;)