Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Pod koniec września 2023 na półki księgarni trafiła książka „Łowcy skarbów. Jak ojcowie archeologii rozkradli bogactwa Orientu”. Jest to tłumaczenie pracy „Die Schatzjäger des Kaisers: Deutsche Archäologen auf Beutezug im Orient", napisanej przez publicystę Jürgena Gottschlicha i turecko-niemiecką dziennikarkę Dilek Zaptcioglu-Gottschlich wydanej po raz pierwszy w 2021 roku. Wydana w twardej oprawie, z błyszczącymi elementami, książka wyraźnie rzuca się w oczy (na temat zapachu się nie wypowiem, bo w trakcie lektury byłam przeziębiona). Tytuł jest intrygujący, a i opis wydawcy zdaje się sugerować, że mamy do czynienia z ciekawym tematem: „Historia wypraw archeologicznych to historia rabunku. To historia przemocy i rozboju, intryg i awantur. Siły pieniądza i braku skrupułów. Kim byli ojcowie archeologii, którzy kierowali wyprawami? Nobliwymi naukowcami? Ukrytymi szpiegami? A może zwykłymi łowcami skarbów, którzy pożądali jedynie złota upadłych cywilizacji?" *** A jak jest naprawdę? Niech Was nie zmyli okładka – większość zdarzeń i omawianych zabytków dotyczy zupełnie innej części świata. Na Egipt poświęcono jeden rozdział, ale za to jaki! Z tekstu dowiemy się, jak niemieccy archeolodzy zapuścili korzenie w Egipcie i jak wzbogacali swoją kolekcję m.in. o przepiękne popiersie Nefretiti – żony faraona-heretyka Amenhotepa IV. Sposób w jaki do tego doszło do dziś wzbudza kontrowersje… Lwia część pracy koncentruje się wokół poczynań niemieckich dyplomatów i archeologów, oraz prowadzonych przez tych ostatnich wykopalisk – mających na celu zdobycie jak największej ilości cennych zabytków, które wzbogaciły by zbiory pruskich placówek, tak by szybko dorównały imponującym kolekcjom Francji i Wielkiej Brytanii. Państwo Gottschlich słusznie zauważają, że niemieccy archeolodzy i muzealnicy stali się ofiarami własnej zachłanności – niektóre zabytki przerosły możliwości ówczesnych placówek muzealnych i przez długi czas nie można się było nimi pochwalić przed muzealnymi gośćmi (dopóki nie wybudowano odpowiednio dużych gmachów). „Łowcy skarbów” to rzetelnie napisana książka z solidną bibliografią. Twórcy obficie czerpią z archiwalnych materiałów m.in. prywatnej korespondencji, wykorzystują również dawne grafiki i fotografie. Bardzo mi się podobało, że sporą część książki poświęcili na nakreślenie sytuacji w Imperium Osmańskim i Cesarstwie Niemieckim. Pozwala to lepiej zrozumieć znaczenie pozyskiwanych zabytków w polityce mocarstw. Całkiem wyczerpująco wyjaśnili, które regulacje prawne dotyczące prowadzenia wykopalisk i wywożenia zabytków obowiązywały w państwie Osmanów i dlaczego tak łatwo Niemcom było pozyskać imponujące artefakty na miarę Ołtarza Pergamońskiego czy Bramy z Miletu. Jeden z rozdziałów poświęcono na przedstawienie sylwetki Osmana Hamdi Beya – jednego z pierwszych tureckich archeologów. W książce znalazło się też miejsce na opis poświęcony działalności archeologów podczas I wojny światowej (Wielka wojna pozwoliła niektórym uczonym na rozwinięcie działalności wywiadowczej czy najzwyklejsze poszukiwanie przygód). Chociaż liczba omawianych stanowisk archeologicznych nie jest zbyt duża, a autorzy koncentruje się na najsłynniejszych niemieckich wyprawach m.in. do Pergamonu, Priene, Magnezji, Miletu, Aszur i Babilonu, ilość nazwisk archeologów, dyplomatów i muzealników może nieobeznanego z historią archeologii czytelnika nieco przytłoczyć. Żeby temu zapobiec, autorzy na końcu książki zamieścili kalendarium oraz spis najważniejszych osób wraz z krótkimi biogramami. Przystępny język sprawia, że książkę czyta się lekko i szybko. Spod pióra pisarzy wyłania się obraz archeologów jako ludzi z krwi i kości, którym nieobce były najniższe instynkty (choć mam wrażenie, że autorzy „Łowców skarbów” nie rozłożyli równo akcentów i skupili się wyłącznie na przywarach, ignorując szlachetne zapędy, którymi kierowali się badacze). Ojcowie archeologii niemieckiej chyba nie przypadliby nam do gustu – niektórzy z nich to pragmatyczni krętacze z zadatkami na wysokiej klasy hochsztaplerów. Żebyśmy się dobrze zrozumieli – to nie jest idealna książka. Mam jedno poważne zastrzeżenie do „Łowców skarbów”. Niekiedy odnosiłam wrażenie, że książka została napisana pod tezę. Autorzy (nie wiem i nie rozstrzygam w jakim stopniu na ich osąd wpływają pochodzenie i aktualne miejsce zamieszkania) z uporem godnym Katona agitują, by Niemcy oddali najcenniejsze eksponaty pozyskane podczas prac na terenie Imperium Osmańskiego. Nie należę do osób, które z łatwością przyjmują narzucany im punkt widzenia, więc lektura tych natarczywych wywodów (rozsianych w książce dość licznie) była dla mnie nużąca. Szkoda, że twórcy nie pozostawili czytelnikowi przestrzeni na wyciągnięcie własnych wniosków. Mimo wszystko, nie uważam czasu spędzonego z tą książką za zmarnowany.