Wyboru siedmiorga finalistów jury dokonało z tzw. długiej listy, która liczyła 14 tytułów. Już na longliście nie było żadnej książki, która oryginalnie zostałaby napisana po polsku. Wyboru poniższych tytułów dokonało jury w składzie: Mykoła Riabczuk (przewodniczący), Marcin Cieński, Urszula Glensk, Ryszard Krynicki, Anna Nasiłowska, Małgorzata Szpakowska oraz Piotr Śliwiński. Serwis lubimyczytać.pl objął patronat medialny nad Nagrodą Europy Środkowej Angelus 2019.

Oto finałowa lista nominowanych:

Bianca Bellová, „Jezioro”, tłum. Anna Radwan-Żbikowska, Wydawnictwo Afera (Czechy)

Boros, osada rybacka gdzieś na końcu świata, nad wysychającym, skażonym jeziorem, którego Duch gniewa się na ludzi. Mężczyźni mają tu wódkę, kobiety troski, dzieci nieustannie drapią swędzącą wysypkę na skórze.

Mały chłopiec Nami mieszka z babcią i dziadkiem w niebieskim domku z białym sufitem. Babka ma wielkiego guza na kości ogonowej, dziadek nigdy nie odkłada papierosa bez filtra, którego trzyma między palcem wskazującym a zniekształconym środkowym.

Pewnego dnia Nami zostaje zupełnie sam; musi wyruszyć w nieznane, by dowiedzieć się, czego w życiu szukać, i wrócić do domu, by to odnaleźć. Opłynąć złowrogie jezioro, żeby w końcu zanurzyć się w nim i sięgnąć po najgłębszą tajemnicę.

Bianca Bellová otrzymała za „Jezioro” Nagrodę Literacką Unii Europejskiej 2017, najważniejszą czeską nagrodę literacką Magnesia Litera w kategorii Książka Roku oraz nagrodę studencką Česká Kniha. Zagraniczne prawa do książki zostały dotychczas sprzedane do dwudziestu krajów.

Inspiracją dla autorki była historia Jeziora Aralskiego.

Georgi Gospodinow, „Fizyka smutku”, tłum. Magdalena Pytlak, Wydawnictwo Literackie (Bułgaria)

W najnowszej powieści to właśnie przeczucie nadchodzącego końca każe głównemu bohaterowi zbierać wszelkie informacje mające szansę przetrwać śmierć pewnej epoki. Literacki projekt Gospodinowa stanowi próbę zatrzymania czasu. Miljenko Jergović nazywa utwór Bułgara „ostatnią powieścią świata”.

Georgi Gospodinow (ur. 1968) – najczęściej tłumaczony na języki obce pisarz bułgarski opublikował dotąd cztery tomy poetyckie, dwie powieści, dwa dramaty, zbiór opowiadań i scenariusz wyróżnionego w 2009 roku w Sundance filmu krótkometrażowego. Jest także współautorem dwóch mistyfikacji literackich i tragikomiksu. „Fizyka smutku” otrzymała Nagrodę Literacką im. Jana Michalskiego, a także była nominowana do sześciu innych nagród europejskich. Została uznana przez PEN Club amerykański za jedną z pięciu najlepszych książek obcojęzycznych (2016).

Siergiej Lebiediew, „Granica zapomnienia”, tłum. Grzegorz Szymczak, Wydawnictwo Claroscuro (Rosja)

Debiut Siergieja Lebiediewa to opowieść o utracie pamięci narodowej i o jej moralnych konsekwencjach dla jednostki. Geolog udaje się na daleką północ Rosji, by odkryć prawdę o tajemniczym przyjacielu rodziny, który uratował mu życie, a którego znał jedynie jako Drugiego Dziadka. Wśród opuszczonych kopalń i rozpadających się baraków dawnych gułagów znajduje świat skazany na wymazanie, świat, gdzie łatwiej ignorować zarówno ofiary, jak i katów, niż zmierzyć się z przeszłością. Częściowo autobiograficzna „Granica zapomnienia” to poetycka, dynamiczna, bogata w opisy przyrody syberyjska odyseja, będąca krucjatą przeciwko zapomnieniu.

Siergiej Lebiediew (ur. w 1981 roku w Moskwie) – od 14. roku życia przez osiem sezonów brał udział w ekspedycjach geologicznych na północy Rosji i w Kazachstanie. Dziennikarz, poeta, prozaik. Debiutancka powieść „Granica zapomnienia” nominowana była do najważniejszych nagród w Rosji, a „The Wall Street Journal” uznał ją za jedną z dziesięciu najlepszych powieści 2016 roku. W 2014 roku ukazała się druga książka Siergieja Lebiediewa „Rok komety”, a w 2015, najpierw w Niemczech, później w Rosji, jego trzecia powieść: „Ludzie sierpnia”. Ostatnia publikacja S. Lebiediewa to „Gęś Fritz” (2018 r.) Wszystkie powieści to spojrzenie poprzez pryzmat rodzinnych historii na ukrytą przeszłość Rosji. W nowatorski sposób autor ujawnia wpływ represji stalinowskich na czasy współczesne.

Christoph Ransmayr, „Cesarski zegarmistrz”, tłum. Jacek St. Buras, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego (Austria)

Alister Cox, angielski zegarmistrz i twórca automatów, po tragicznej śmierci córki porzuca swoje rzemiosło i pogrąża się w rozpaczy. Szansę na wybawienie odnajduje w niespodziewanej propozycji – sam cesarz Chin prosi go, aby przybył do Zakazanego Miasta i stworzył trzy zegary, jakich jeszcze świat nie widział. Gdy jednak Cox trafia na dwór, zaproszenie i szczodre obietnice wszechwładnego monarchy okazują się czymś innym. Cesarski zegarmistrz jest pełną maestrii powieścią o ojcowskiej miłości, wielkiej pasji i ambicji. To jednocześnie historia o zderzeniu odmiennych rzeczywistości – Wschodu i Zachodu – oraz o zetknięciu się zwykłego człowieka z władcą-bogiem, który pragnie stać ponad upływem czasu. Ransmayr tworzy zapierające dech w piersiach obrazy, snując jednocześnie filozoficzną refleksję nad upływającym czasem. Ta wyjątkowa powieść sprawia, że czas zdaje się płynąć inaczej.

Christoph Ransmayr – austriacki pisarz mieszkający w Wiedniu, z wykształcenia filozof i etnolog. W swoich książkach czerpie inspirację z licznych podróży (m.in. po Azji i obu Amerykach) oraz z wydarzeń historycznych. Jego powieści i opowiadania przetłumaczono na kilkadziesiąt języków. Jest laureatem ponad dwudziestu prestiżowych nagród z dziedziny literatury, w tym: Nagrody Franza Kafki (Czechy), Nagrody im. Heinricha Bölla oraz Würth-Preis für Europäische Literatur (Niemcy), a także Prix Aristeion. W 2018 roku jego „Latającą górę” nominowano do The Man Booker International Prize.

Sasha Marianna Salzmann, „Poza siebie”, tłum. Agnieszka Walczy, Prószyński i s-ka (Niemcy, ur. Rosja)

Pierwsze zdanie powieści wprowadza niepokój i odzwierciedla zagubienie młodej bohaterki – „Nie wiem, dokąd się wybieramy, wszyscy inni to wiedzą, ja nie”. Mała Ali wyrusza w podróż. Z jej punktu widzenia daleką – z Moskwy aż do Berlina.

W dalszej części książki Ali, już dorosła, szuka swojego brata bliźniaka, Antona. Ale te poszukiwania są również okazją do określenia własnej tożsamości. Podróż jego nikłym śladem staje się podróżą pamięci. Autorka zręcznie maluje migawki z życia trzech pokoleń swojej rodziny i ujawnia w jaki sposób udało się im, jako Żydom, przeżyć w okresie dynamicznych przemian – najpierw w dwudziestowiecznej Rosji, w czasie II wojny światowej, przez czystki stalinizmu aż do upadku komunizmu. Ali opuszcza dom w poszukiwaniu brata, który odszedł, a jedynym śladem jego życia jest przesłana ze Stambułu pocztówka, nie zawierająca żadnej treści, poza jej adresem. Stara się odkryć, co się z nim stało, ale zrozumieć także, czemu wszyscy w jej rodzinie uciekają? Przed czym? Dokąd gonią? Alissa wyrusza na wyprawę, aby odkryć przynależności wykraczające poza ojczyznę, język ojczysty czy płeć. Uświadamia sobie, że ani ona, ani brat, nie są związani z żadnym z krajów, w których przyszło im żyć. Czy to cokolwiek tłumaczy, ułatwia, pozwala się odnaleźć?

Sasha Marianna Salzmann (ur. w 1985 roku w Wołgogradzie, dorastała w Moskwie). Mając dziesięć lat, wraz z rodzicami wyemigrowała do Niemiec. Studiowała literaturoznawstwo, wiedzę o teatrze i mediach na uniwersytecie w Hildesheim oraz dramatopisarstwo na berlińskim Uniwersytecie Sztuk. Pisze teksty dla teatru i eseje, pracowała również jako kierownik literacki, jest też współzałożycielką pisma społeczno-kulturalnego "freitext". Od sezonu 2013/2014 jest autorką Teatru im. Maksyma Gorkiego w Berlinie, gdzie do 2015 była kierownikiem artystycznym Studia R. Jej sztuki były wystawiane na całym świecie i wielokrotnie nagradzane. „Poza siebie” to jej debiut prozatorski.

Jurij Wynnyczuk, „Tango śmierci”, tłum. Bohdan Zadura, Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka Jeziorańskiego (Ukraina)

„Tango śmierci” Jurija Wynnyczuka to lwowski palimpsest, oprawiona subtelną ironią opowieść o prawdziwej przyjaźni w tragicznych czasach, przeplatana historią Myrki Jarosza, osobliwego czytelnika i badacza starożytnych rękopisów w latach dziewięćdziesiątych na wyzwalającej się Ukrainie. Polak, Ukrainiec, Żyd i Niemiec, synowie zaginionych uczestników walk o niepodległość Ukrainy z 1918 roku, dorastają w międzywojennym Lwowie pod czułą opieką samotnych matek. Nieświadomi nadchodzącej tragedii bawią się, dojrzewają i w wielokulturowym mieście przeżywają liczne przygody. Wierny swojemu stylowi Jurij Wynnyczuk okrasza powieść pikantnymi anegdotami związanymi z cielesną sferą życia, na przykład historyjką o gwałcie w Ossolineum, dokonanym przy pomocy „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza i „Eneidy” Iwana Kotlarewskiego.

Po wybuchu II wojny światowej chłopcy wzorem swoich ojców wstępują do wojska, by bronić niepodległości, lecz ze ściśniętymi gardłami muszą biernie obserwować zajęcie rodzinnego miasta przez bolszewików. Zaradność bohaterów rozśmiesza, ale nie daje zapomnieć o rozpadzie przedwojennej tkanki Lwowa i okrucieństwie okupantów. Na przykładzie losów rodziny i znajomych żydowskiego bohatera dowiadujemy się, jak podstępnie naziści wciągali Żydów w pułapkę Holokaustu. Tragizm historii ucina się w chwili beznadziei, gdy czterej przyjaciele, oblężeni w kryjówce przez enkawudzistów, przy dźwiękach tanga wybierają śmierć zamiast niewoli. Cudem przeżywa tylko jeden – Żyd Josyp Milker, który przechowa ich historię dla przyszłych pokoleń.

Jurij Wynnyczuk (ur. 17 marca 1952 roku w Iwano-Frankiwsku). Od 1974 roku mieszka we Lwowie. Wykształcenie zdobył na Podkarpackim Uniwersytecie Narodowym, studiował na wydziale filologicznym. W 1974 roku, po prześladowaniu go przez KGB, wyjechał do Lwowa, pracował jako tragarz i malarz. W latach 1987–1991 reżyser lwowskiego kabaretu „Ne żuryś!”.W latach 1991–2006 redaktor działu, a od 2006 do 2017 redaktor naczelny gazety „Post-Postup”. Członek PEN-klubu. Autor wierszy, 4 zbiorów opowiadań, ponad 20 książek dla dzieci, 8 powieści i 2 opracowań krajoznawczych. Wszystkie powieści są związane ze Lwowem średniowiecznym, przedwojennym lub współczesnym i często wznawiane. Autor wielu antologii ukraińskiej fantastyki i bajek literackich, serii książek Jurij Wynnyczuk prezentuje (w tym tomów Stefana Grabińskiego, Władysława Łozińskiego) oraz mistyfikacyj, w tym dzienników Roksolany „Żytije haremnoje” (1996). Jego książki były wydane w Austrii, Polsce, Serbii, Stanach Zjednoczonych, Francji, Chorwacji, Czechach, Bułgarii, Chinach. Wybrane utwory Jurija Wynnyczuka ukazały się w przekładzie angielskim („The Windows of Time Frozen”; 2000; „The Fantastic Worlds of Yuri Vynnychuk”; 2016) i chińskim (2018). Za cotygodniową stronę Juzia Obserwatora otrzymał tytuł „Halickiego rycerza” (1999). Dwukrotny laureat nagrody Książka Roku BBC, przyznawanej za najlepszą ukraińską książkę: w 2005 roku za powieść „Wesniani ihry w osinich sadach” oraz w 2012 roku za „Tango śmierci”.

Polina Żerebcowa, „Mrówka w słoiku. Dzienniki czeczeńskie 1994–2004”, tłum. Agnieszka Knyt, Michał B. Jagiełło, Fundacja Ośrodka KARTA (Rosja)

Koniec dzieciństwa z okrutną wojną w tle. Polina Żerebcowa ma 9 lat, gdy na Grozny spadają pierwsze bomby. W szkolnych zeszytach przez kolejne 10 lat zapisuje swoje dojrzewanie w świecie, w którym każdy może stać się wrogiem lub wybawcą. Urodziła się i mieszkała w Groznym, pochodzi z wielonarodowej rodziny, w której są i Czeczeni, i Rosjanie. Jej dzienniki są przede wszystkim świadectwem tego, co wojna robi z cywilami, jak dziecko widzi świat niszczony przez dorosłych. Polina pisze po rosyjsku (tego języka używa w domu) i o sprawach codziennych: szkole, pierwszych miłościach, lekturach, ulubionej muzyce, i jednocześnie o dramatycznych wysiłkach, by przeżyć i ocalić swoje człowieczeństwo.

Polina Żerebcowa (ur. 1985) – pisarka, poetka, dziennikarka. Urodziła się w Groznym, w rodzinie o korzeniach rosyjsko-czeczeńskich, z tradycjami artystycznymi. W wieku 9 lat, krótko przed agresją Rosji na Czeczenię, zaczęła pisać dziennik. Przeżyła pozorowaną przez Rosjan egzekucję, była ranna podczas ostrzału Rynku Centralnego w Groznym 21 października 1999. W 2004 roku wyjechała z Groznego, najpierw do Stawropola, potem do Moskwy. W 2010 roku ukończyła psychologię, pracowała w moskiewskiej szkole jako nauczycielka historii i literatury. Prześladowana z powodu swoich publikacji na temat konfliktu w Czeczenii, zbiegła w 2013 roku do Finlandii i poprosiła tam o azyl polityczny (obecnie posiada obywatelstwo rosyjskie i fińskie). Jej dzienniki i inne książki zostały przetłumaczone na kilkanaście języków (w tym niemiecki, francuski, ukraiński, fiński, bułgarski, litewski), jest laureatką kilku nagród literackich. Na podstawie jej dzienników w 2017 roku powstał polski spektakl „Dzienniki czeczeńskie” (reż. Iwan Wyrypajew, wyst. Andrzej Seweryn).

Literacka Nagroda Europy Środkowej Angelus przyznawana jest we Wrocławiu od 2006 roku za wydaną po polsku książkę prozatorską autorstwa pisarzy z Europy Środkowej, którzy podejmują w swoich dziełach tematy najistotniejsze dla współczesności, zmuszają do refleksji, pogłębiają wiedzę o świecie innych kultur.

Nagrodę stanowi czek na kwotę 150 tys. zł ufundowany przez prezydenta Wrocławia oraz statuetka autorstwa Ewy Rossano. Wśród dotychczasowych laureatów znaleźli się m.in. Swietłana Aleksijewicz, Jurij Andruchowycz, Martin Pollack i Serhij Żadan oraz w 2018 roku Maciej Płaza – pierwszy nagrodzony Polak w historii nagrody. Od 2010 roku Angelus przyznawany jest także dla tłumaczki lub tłumacza (nagroda w wysokości 20 tys. zł) – otrzymuje ją autorka lub autor przekładu zwycięskiej książki w przypadku, gdy Angelusem nagrodzona zostaje książka zagraniczna. Z kolei w momencie, gdy Angelusem nagrodzona zostaje książka polska, nagroda za przekład trafia w ręce wskazanej przez jury tłumaczki lub tłumacza spośród grona osób tłumaczących zakwalifikowane do finału książki.

Nagrodzie Angelus towarzyszy Nagroda Czytelników im. Natalii Gorbaniewskiej, ustanowiona w 2014 roku dla uczczenia pamięci pierwszej przewodniczącej jury Angelusa, rosyjskiej poetki i dziennikarki, opozycjonistki i działaczki na rzecz praw człowieka. Tegoroczne głosowanie odbędzie się w dniach 18 września – 18 października za pośrednictwem strony Nagrody (angelus.com.pl).

Nagroda Angelus, podobnie jak Wrocławska Nagroda Poetycka Silesius, organizowana jest przez Miasto Wrocław, a od 2018 roku bezpośrednią organizacją Nagrody zajmuje się Wrocławski Dom Literatury. Więcej informacji: angelus.com.pl, domliteratury.wroc.pl.

Serwis lubimyczytać.pl objął patronat medialny nad Nagrodą Europy Środkowej Angelus 2019.