„Wstecz. Historia Warszawy do początku”, Błażej Brzostek (Muzeum Warszawy)

„Wstaję codziennie w jak najbardziej ponurym nastroju i życzę sobie śmierci” – pisał w 1889 roku Sokrat Starynkiewicz, którego nazwisko mieszkańcy Warszawy i osoby przemierzające jej centrum zapewne znają – w końcu warszawski plac w pobliżu Dworca Centralnego zawdzięcza swoją nazwę właśnie temu Rosjaninowi, prezydentowi Warszawy w latach 1875–1892. Starynkiewicz znany był ze swojej, jak dzisiaj byśmy powiedzieli, prospołecznej postawy, to ten człowiek o melancholijnym usposobieniu wywalczył stworzenie w Warszawie systemu wodno-kanalizacyjnego.

Informacja o Starynkiewiczu jest jednak kroplą w morzu wśród tych, które zawarł w swojej książce Błażej Brzostek. Mimo że to książka historyczna i mająca (wraz z przypisami) ponad 800 stron, zapewniam, że czyta się ją jak wspaniałą, wciągającą powieść, choć pełną tragicznych wydarzeń. Błażej Brzostek, historyk, badacz historii społecznej i dziejów miast, przedstawia dzieje Warszawy od końca. A końcem w chwili wydania książki był rok 2021. Książka nie tylko skupia się na ważnych wydarzeniach, które zapisały się na kartach historii miasta (i często – całej Polski), ale też ukazuje je przez pryzmat codziennego życia warszawianek i warszawiaków. Od wieżowca Varso, przez (zbyt?) kolorowe lata 90. i handel kwitnący na Stadionie Dziesięciolecia, czasy, gdy Warszawa pozostawała „pod wpływem bratniego narodu” i II wojnę światową, do panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego i w końcu – średniowiecznych początków miasta. Błażej Brzostek w wyróżnionej Nagrodą m.st. Warszawy książce przedstawia fascynującą (no, przynajmniej moim zdaniem) biografię miasta.

Muzeum Warszawy, które wydało „Wstecz”, opublikowało również wiele innych ciekawych pozycji poświęconych temu miastu, wśród nich m.in. „Zdarzyło się w Warszawie. Historia miasta dla dzieci” Marii Karpińskiej i Anny Burchard, „Zręczni. Historie z warszawskich pracowni i warsztatów” Katarzyny Chudyńskiej-Szuchnik czy zbiór opowiadań „Rzeczy warszawskie z dreszczem”.

„Stadion. Diabelskie igrzyska”, Ify Nwamana, tłum. Ingeborga Janikowska-Lipszyc (Wydawnictwo Pierwsze)

Bardzo ciekawą książką, o której zresztą wspomina Błażej Brzostek, jest „Stadion. Diabelskie igrzyska” Ify’ego Nwamany. Nigeryjczyk, absolwent anglistyki i nauczyciel tego języka w Afryce, Azji i Europie, przyleciał do Polski w 2005 roku. Jego pierwszym miejscem pracy w Warszawie był Stadion Dziesięciolecia. Autor od podszewki poznał więc mentalność zarówno sprzedających, jak i kupujących na „największym jarmarku Europy”. Z książki Nigeryjczyka dowiecie się, jakie chwyty marketingowe stosowali poszczególni sprzedawcy, które nacje w czym się specjalizowały, a także jakie sposoby mieli sprzedawcy na utrzymywanie dobrych relacji z policją i… stadionową mafią. Wszystko napisane jest z niemałym poczuciem humoru i serdecznością wobec bohaterów. Jak powiedział Nwamana: „Wszystkie historie, które opisałem, wydarzyły się naprawdę, ale niekoniecznie mnie”. „Stadion. Diabelskie igrzyska” pozwala spojrzeć na Warszawę oczami przybysza z zewnątrz – nie z innego kraju europejskiego, jak bywało częściej, a z punktu widzenia afrykańskiego uchodźcy.

„Zły”, Leopold Tyrmand (Wydawnictwo MG)

Nierzadko mówi się, że „Zły” – najsłynniejsze chyba dzieło Leopolda Tyrmanda – to książka, której główną bohaterką jest Warszawa. To zresztą właśnie rodzinnemu miastu autor zadedykował ten utwór. Swój kryminał (a może i romans, powieść obyczajową, awanturniczą?) Tyrmand napisał po tułaczce po Europie w czasie II wojny światowej, w małym pokoju zajmowanym w dawnym budynku YMCA przy ul. Konopnickiej 6. Książka opowiada o tajemniczych napadach dokonywanych w stolicy, które jednak tym razem nie zatrważają szczególnie mieszkańców, a wręcz przeciwnie – ofiarami są bowiem bandyci. Milicja ludowa rusza w pościg za ostatnim sprawiedliwym, którego znakiem rozpoznawczym jest świetliste spojrzenie. Podziemny światek z kolei wypowiada mu wojnę, a w tle rozgrywa się historia miłosna. Warszawa w „Złym”, choć jeszcze pełna powojennych ruin, żyje intensywnie, ludzie przesiadują w kawiarniach, barach, kinach, na bazarach. Czytając „Złego”, razem z bohaterami książki odwiedzicie m.in. Plac Trzech Krzyży, ul. Wiejską, ul. Żelazną, ul. Grzybowską, plac Zamkowy, Nowy Świat, Krakowskie Przedmieście i wiele innych miejsc.

Jak napisał Konrad Hildebrand:

„Ruda Kejla”, Izaak Baszewis Singer, tłum. Krzysztof Modelski (Fame Art)

Jeśli zachwycił was „Król” Szczepana Twardocha, to najprawdopodobniej zaczytacie się również w książce napisanej znacznie wcześniej, ale wydanej po raz pierwszy po polsku. Mowa o „Rudej Kejli” noblisty Izaaka Baszewisa Singera, którą z jidysz przetłumaczył Krzysztof Modelski (jako że powieść została przełożona właśnie z języka jidysz, zapis nazwiska autora, jak wskazuje norma, jest zapisem fonetycznym, a nie zamerykanizowanym). Twórca w lipcu 1944 roku na łamach nowojorskiego dziennika „Forwerts” (to właśnie w „Forwerts” była też drukowana w odcinkach „Ruda Kejla”) wyznawał:

Do tej Warszawy, w której mieszkali jeszcze Żydzi, do pełnej życia ulicy Krochmalnej możecie powrócić wraz z autorem, czytając jego „Rudą Kejlę”. Główna bohaterka powieści to była prostytutka, żona złodziejaszka Jarmego, która próbuje na nowo ułożyć sobie życie, uwierzyć, że i dla kobiet z trudną przeszłością jest nadzieja. W poszukiwaniu szczęścia wyruszy nawet do Ameryki, a na drodze do niego będą jej stawać różni mężczyźni.

„Jesień na Kercelaku”, Stefan „Wiech” Wiechecki (Vis-á-Vis/Etiuda)

Stefan „Wiech” Wiechecki, kronikarz Warszawy, ma w jej centrum swój pasaż stanowiący część Ściany Wschodniej (choć gdy Ściana powstawała, „Wiech” pasażowi jeszcze nie patronował), sąsiadujący m.in. z domami towarowymi „Wars” i „Sawa” i kinem Atlantic. Nazywany „Homerem warszawskiej ulicy” Wiechecki posługiwał się w swoich felietonach i opowiadaniach stylem gwarowym, który z czasem nazwano „wiechem”. „Jesień na Kercelaku” to czternasty i ostatni tom serii, w której skład wchodzą opowiadania tego warszawskiego twórcy. Jak sam tytuł wskazuje, zawarte w nim treści koncentrują się wokół Kercelaka, czyli ogromnego targowiska (a także placu) w dzielnicy Wola, działającego przez 80 lat – od roku 1867 do 1947. Targowiska już więc nie ma, ale dzięki „Wiechowi” można poznać klimat, jaki panował w tym miejscu:

„Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944–1949”, Grzegorz Piątek (Wydawnictwo W.A.B.)

Grzegorz Piątek otrzymał Paszport „Polityki” w kategorii Literatura za „Gdynię obiecaną. Miasto, modernizm, modernizacja 1920–1939”, jednak niejedną ze swoich wcześniejszych książek poświęcił Warszawie. „Sanator”, poświęcony Stefanowi Starzyńskiemu, zdejmuje tego mitycznego, bohaterskiego polityka z piedestału, przedstawiając go w mniej doskonałej, a bardziej ludzkiej odsłonie. Piątek ma na swoim literackim koncie również m.in. „Łazienki Królewskie. Przewodnik po historii i architekturze” oraz wyróżnione Nagrodą m.st. Warszawy „Najlepsze miasto świata”. Książka przedstawia proces odbudowy stolicy po II wojnie światowej od momentu, gdy podjęto decyzję o konieczności zrekonstruowania starówki i stworzenia nowoczesnej metropolii. „Najlepsze miasto świata” to nie tylko książka o architekturze, ale i o ludziach, którzy przystąpili do realizacji swoich zawodowych marzeń, budując jednocześnie nie tylko polską stolicę, ale i państwo totalitarne, pod którego władzami się znalazła, którym się stała.

Jak napisał użytkownik Lubimyczytać Marcin Masłowski:

„Warszawa”, Sylwia Chutnik, Katarzyna Krzywicka, Katarzyna Szumlas (Wydawnictwo Pascal)

Warszawa w twórczości Sylwii Chutnik powraca bardzo często. „Warszawa kobiet” opisuje miejsca związane z warszawiankami, „Miasto zgruzowstałe” mówi – jak wskazuje podtytuł książki – o „codzienności Warszawy w latach 1954–1955”, a „Cwaniary” rządzą na Mokotowie. Natomiast „Warszawa”, napisana przez Sylwię Chutnik z Katarzyną Krzywicką i Katarzyną Szumlas, pojawiła się na rynku nakładem wydawnictwa Pascal w serii Slow Travel i stanowi subiektywny przewodnik po (nie tylko) mniej znanych miejscach w stolicy. Tych, na które często nie zwracamy uwagi, śpiesząc do pracy czy po dziecko do przedszkola. To ciekawa propozycja nie tylko dla mieszkańców Warszawy, ale i osób, które często odwiedzają stolicę i wszystkie jej najważniejsze atrakcje, zabytki widziały już nieraz i szukają kolejnych inspiracji.

„Zielona Warszawa. Alternatywny przewodnik”, Agnieszka Kowalska (Dom Spotkań z Historią)

Warszawa to nie tylko pełna monumentalnych socrealistycznych budynków dzielnica MDM czy pełne bloków z wielkiej płyty osiedle Za Żelazną Bramą. To też nie tylko Mordor, czyli pieszczotliwie nazywana tak przez jego pracowników dzielnica biznesowa miasta. Warszawa to również Łazienki, park Skaryszewski, Ogród Saski czy Las Kabacki. Znacznie więcej przykładów (i pięknych zdjęć!) zielonej Warszawy znajdziecie w książce Agnieszki Kowalskiej, stanowiącej przewodnik alternatywny po stolicy. Alternatywny, bo nie po zabytkach czy innych miejscach związanych z historią, a właśnie z przyrodą. Autorka prowadzi czytelników przez nadwiślańskie brzegi, spaceruje po parkach, zagląda na balkony, odwiedza działkowiczów. Przedstawia również projekty, działania artystyczne i architektoniczne, które wzbogacają różnorodność biologiczną stolicy.

Jak mówi Agnieszka Kowalska:

Mieszkacie w stolicy? A może lubicie ją odwiedzać? Jakie książki dodalibyście do tej listy?