12 lipca 1982 roku, 129 lat temu, w Drohobyczu niedaleko Lwowa przyszedł na świat Bruno Schulz. Był najmłodszym dzieckiem Jakuba Schulza i Henrietty Kuhmärker. Rodzina przyszłego artysty zamieszkiwała kamienicę przy rynku, w tym samym budynku znajdował się również sklep towarów tekstylnych prowadzony przez ojca pisarza. Ten świat dawno już przeminął, a jednak opowiadania napisane przez Schultza dają nam klucz do ponownego otwarcia jego bram.

Zawsze, gdy myślę o twórczości autora, zastanawiam się, czy stworzyłby on inne dzieła, gdyby zawierucha wojenna nie odebrała go nam tak szybko. Dorobek pisarki Schultza jest bowiem niezwykle skromny. To zaledwie dwa tomy opowiadań: „Sklepy cynamonowe” oraz „Sanatorium pod Klepsydrą”. Język, jakimi zostały one napisane, okazuje się jednak tak plastyczny, barwny i niepowtarzalny, że nie sposób wyrzucić ich z pamięci.

Z pewnością oswoiliśmy się już ze stylem Schultza i sto lat po publikacji „Sklepów cynamonowych”, nie szokuje on nas już swoją innowacyjnością, ekstrawagancją. Warto więc zwrócić uwagę, iż w latach dwudziestych ubiegłego wieku krytyka literacka nie potrafiła „oswoić” się z dziwną prozą autora. Leon Piwiński pokusił się o stwierdzenie, że tajemniczy narrator Schultza wydaje się „niezupełnie ludzki, bogatszy od nas przez doznania dla nas nie od razu dostępne, a zarazem uboższy o pewne podstawowe elementy naszej psychiki”.

Z pewnością można zgodzić się z Adamem Grzymałą-Siedleckim, według którego pisarz „słyszy rzeczy optyczne, widzi zjawiska akustyczne”. Proste określenie „synestezja” nie jest zresztą w stanie oddać bogactwa wizji autora, z niezwykłą wrażliwością obserwującego otaczającą go rzeczywistość. Zdołał artysta uchwycić w swej prozie „duszę powietrza, upałów, dnia, pór roku”. Wiosny, lata są duszne, rozbuchane, przepełnione lepkim erotyzmem, a zarazem niosące już w sobie jakiś pierwiastek przemijania i śmierci: „Piękno jest bowiem chorobą, uczył mój ojciec, jest pewnego rodzaju dreszczem tajemniczej infekcji, ciemną zapowiedzią rozkładu, wstającą z głębi doskonałości i witaną przez doskonałość westchnieniem najgłębszego szczęścia”.

Nie sposób zapomnieć również o bohaterach opowiadań Schultza. Zapada w pamięć szczególnie sylwetka ojca, wspomnienie jego choroby i śmierci. W oczach pisarza przeobraża się on w postać wręcz fantastyczną, potrafiącą zmieniać kształty i formę. Nie dziwi więc jego przeobrażenie w insekta, ponieważ u pisarza nie wiemy do końca, co jest jawą, a co snem, zaś prawa fizyki ulegają tymczasowemu zawieszeniu.

Powrót do „Sanatorium pod Klepsydrą” po raz kolejny udowodnił mi, iż poetycką prozę Schultza należy smakować powoli, delektując się brzmieniem poszczególnych słów. I warto latem powrócić do tego upalnego, przewrotnego lata, co już dawno minęło.

Ewa Szymczak