„Rozczarowanie demokracją” to książka, która daje w sumie nadzieję na łagodniejszą alternatywę dla dzisiejszego ideologicznego zacietrzewienia polskiego; trzeba tylko zrozumieć siebie, tych innych i źródła ich motywacji. Jednak przede wszystkim jest boleśnie trafna w pesymistyczne diagnozy. Profesor psychologii Janusz Reykowski nie musi nic udawać, kryć się za symetryzmem, poprawnością polityczną czy przesadną wyrozumiałością dla związków wyznaniowych i lewicowo-prawicowych ekstremizmów. Był w PZPR, SLD i przy Okrągłym Stole. No i ma 90 lat. Dalekowzrocznością wniosków wyciąganych z obserwowanej współczesności deklasuje większość komentatorów życia społeczno-politycznego. W opiniowanej pracy systematycznie obnaża słabości polskie demokracji wpisując je w szerszy kontekst polityczny, ludzkie mechanizmy samoobrony przed wyśmianiem czy innością. Niechęć, złość, niezgoda, hejt, odbieranie innym moralnych kompetencji – wszystko to jakoś wynika również z uwarunkowań społeczno-politycznych, narracji publicznych, kondycji gospodarki, czyli ‘ducha epoki’. Świat współczesny u Reykowskiego to poligon dla realizacji doktryn, idei, ideologii w których demokracja liberalna wymaga obrony przed burzycielami dotychczasowego ład. Nie piętnuje, ale punktuje, nie umoralnia, ale inteligentnie przekonuje do swoich racji.

Książka jest czymś więcej niż zbiorem esejów. To niemal monografia, w której autor przeanalizował kilka grup zjawisk wypływających na wzmacnianie i osłabianie demokracji. Są tu prześledzone zarówno elementy budujące ład społecznych interakcji zbiorowościowych, jak i konsekwencje postaw każdego człowieka, jako psychicznej struktury. Padają ważne słowa o wolności jednostkowej i grupowej, o granicach wyrażania siebie, o ograniczeniach w stosowaniu moralności bezwzględnej. Dość formalne w opisie potraktowanie mechanizmów demokratycznych służy Reykowskiemu do przedyskutowania zjawiska okresowego przechodzenia demokracji ku autorytaryzmom. Rozpatruje słabe i mocne strony gospodarek wolnorynkowych, doszukując się w nich źródeł napięć grupowych i zmarnowanych szans pokoleniowych III RP. Przykładowo - bardzo ciekawie zapolemizował z kilkoma tezami Balcerowicza, który pryncypialnie trzyma się zasady pełnej realizacji wolnorynkowej gospodarki. Chyba najostrzej, według profesora, widać potrzebę odstępstwa od teorii ekonomii w sferze nauki i kultury. Własny interes napędzany chciwością może też stać się patologią. Bardzo mi się spodobał przytoczony przy tej okazji fragment rozmowy dziennikarza z Karolem Modzelewskim (KM):

"Dziennikarz: Naukowiec jest wart tyle, ile granty, które dostaje, to klarowna reguła.
KM: Ona się bierze z przeświadczenia, że produkcja książki jest takim samym biznesem, jak produkcja gwoździ... Nauka to nie biznes.
KM: [...] prawdziwy uczony jest jak jedwabniczek, który snuje nić z siebie nie dlatego, że ktoś stoi nad nim i go pogania, ale dlatego, że on tak musi, to jego wewnętrzny organiczny mus."

Sporo przykładów na poparcie stawianych tez dobrał autor z najnowszej historii Polski. Opisuje nasz narcyzm kolektywny, zaściankowość i kilka innych potencjalnie destrukcyjnych społecznie cech. Zastanawia się nad przyczynami ciągłego podważania, przez spory odsetek Polaków, sukcesu demokratyzacji. Jest w tym odrzuceniu potrzeba zbudowania moralności narodowej, jako 'nadstruktury' osądzającej wszystko w imię konserwatywnego mirażu jedności grupowej wobec wroga zewnętrznego. Pojawia się w nas czasem skłonność do poparcia większego przymusu i kontroli, z jednoczesną zachowawczością wobec inności i wstrzemięźliwością poznawczą. Ostatni rozdział, który pozwolił mi na zasygnalizowany na początku optymizm, to piękne podsumowanie przemian uzgodnionych przy Okrągłym Stole. Tak niewiele mamy 'anty-warcholskich' przykładów z własnej historii, że warto o tym pamiętać.

"Rozczarowanie demokracją" wypada czytać uważnie, niespiesznie. Na szczęście język autora jest maksymalnie nieformalny. Zbudowany obraz wartości demokracji w wydaniu liberalnym z gospodarką rynkową nie ma właściwie konkurencji, chyba że każdy rozpocznie grę w wersji 'wygrany-przegrany'. Wciąż jest zbyt mało takich książek, które są odważne, nieszablonowe, z jasno postawionymi i ciekawie obronionymi tezami. Reykowski daje narzędzie intelektualne do ciekawego otwarcia na deliberatywny dialog (to nie pleonazm - odsyłam do książki).

Zachęcam do lektury.

BARDZO DOBRA - 8/10

„Rozczarowanie demokracją” to książka, która daje w sumie nadzieję na łagodniejszą alternatywę dla dzisiejszego ideologicznego zacietrzewienia polskiego; trzeba tylko zrozumieć siebie, tych innych i źródła ich motywacji. Jednak przede wszystkim jest boleśnie trafna w pesymistyczne diagnozy. Profesor psychologii Janusz Reykowski nie musi nic udawać, kryć się za symetryzmem,...