Aneta Modelska „Odbicia” pisała trzy lub cztery lata. Tę niezwykle istotną, choć nie do końca sprecyzowaną informację podaje w posłowiu do wydanej przez „Krytykę Polityczną” książki jej mąż. Rozrastająca się w trakcie twórczej pracy wielopoziomowa narracja była z autorką wszędzie, stale towarzysząc jej w czasie życiowych perturbacji, zawirowań, podróży oraz w trudach, stale generowanych przez chorobę. Ukończyła ona „Odbicia” w Paryżu, w roku 2008. Nie bez kozery odwołuję się do biografii Modelskiej, bowiem żywioł autobiograficzny w znacznym stopniu wypełnia tę monumentalną, wielowątkową powieść. Nie odnosi się bynajmniej wrażenia, iż autobiografizm w takiej formie (zawoalowany, czytelny jedynie dla przyjaciół pisarki, a szerszemu gronu odbiorców ujawniony dopiero w posłowiu przez Mariana Lemke) jest nieautentyczną pisarską strategią. Modelska, konstruując rzeszę pełnokrwistych postaci, pokazała, iż wokół każdej biografii można zbudować alternatywny jej wariant. Każdy bowiem życiorys jawi się jako jednostkowy i niepowtarzalny. Świat przedstawiony zaludniony został przez autorkę licznymi skomplikowanymi pod względem psychologicznym postaciami, które stały się nośnikami „materiału” autobiograficznego bądź wątków biograficznych dotyczących przyjaciół Modelskiej, z których kilka posiada swoje tytułowe odbicia w książce pisanej przez innego bohatera powieści – Pawła. Na przykład w świadomości autorskiej przetworzona została swoista odmiana epilepsji (przypadłość pisarki, która w ubiegłym roku spowodowała jej śmierć), którą Modelska przydzieliła Annie, jednej z bohaterek narracji.

Aby pojąć skomplikowanie oraz wielopoziomowość struktury fabularnej czytelnik winien przyjrzeć się zaczątkowi opowieści. On jest bowiem w tym przypadku kluczowy. Oto Paweł, pisarz-rzemieślnik, którego nie interesuje zgłębianie ludzkiego wnętrza, lecz pisanie dla pieniędzy, pewnego wieczoru w jednej z krakowskich knajp dostrzega sześć osób – trzech mężczyzn i trzy kobiety, którzy od tego momentu staną się pierwowzorami bohaterów jego najnowszej powieści, i którym nada on odpowiednio nowe imiona, zbuduje im fikcyjne tożsamości, zanurzy ich w bieg wyobrażonych zdarzeń, których finału czytelnik nie jest w stanie przewidzieć. Fantazmatyczne wypadki i fikcyjne dylematy, przed którymi stawia swoich bohaterów Paweł, zintensyfikowane poprzez chwyty typowe dla literatury popularnej, wcale nie są mniej atrakcyjne od życia prawdziwych (w świecie przedstawionym, rzecz jasna) bohaterów. Jeżeli wyjdziemy z założenia, że Modelska generuje fikcję w fikcji, można z powodzeniem powiedzieć, iż tworzy opowieść na kształt szkatułkowy. Bo zauważmy – odkąd wprowadza ona do powieści Pawła fabuła zaczyna biec dwutorowo. Naprzemiennie czytelnik śledzi losy postaci z jego książki oraz powieściową „rzeczywistość” ich pierwowzorów. Opowieść została skonstruowana w ten sposób, iż w jej obrębie pisarka zawarła drugą narrację, mocno sensacyjną, zamkniętą pod względem kompozycyjnym,a którą jest wspomniana już książka Pawła. Ten twórczy zabieg niesie oczywiście konsekwencje istotne dla treści – niejednoznaczność i tajemnicę, co w założeniu przekłada się na atrakcyjność lektury, a tego właśnie od Pawła oczekuje wydawca. Więc pisze on powieść, nie schodząc jednak, jak mówi, poniżej pewnego poziomu…

Ta inteligentna powieść rozgrywa się na kilku płaszczyznach. Oprócz wyżej wspomnianych strategii formalnych (autobiografizm oraz kompozycja na kształt szkatułki) możemy wskazać trzeci budulec jej struktury formalnej, który dla potrzeb niniejszego omówienia można określić mianem postmodernistycznej gry w metafikcję. Metafikcja w prozie oznacza co najmniej trzy elementy pisarskiej strategii: jawne definiowanie zasad tekstowej gry (architekstualność – relacja tekstu do jego reguł gatunkowych), czytelne dla odbiorcy akcentowanie odwołań międzytekstowych (intertekstualność) oraz sposób ukazywania, a zarazem interpretowania świata (transmimetyczność – związek tekstu z rzeczywistością pozaliteracką). Modelska sięga po chwyt będący trzecim przejawem literackiej metafikcji, a metafikcyjność tej powieści mocno zanurzona jest w jej fabularności. Paweł, pisząc powieść, ufikcyjnia świat go otaczający, buduje spójną fikcję w oparciu o nieznane mu życiorysy przypadkowych ludzi, których pewnego wieczoru przypadkiem spotkał. Tworzy swoje na ich temat wyobrażenia (na przykład uśmierca Annę - Milenę w świecie przedstawionym „Odbić”; wokół tej śmierci zogniskowana została przez niego cała powieściowa intryga). Autorka inteligentnie gra dwiema fikcjami. Tej ze świata przedstawionego nadaje status rzeczywistości, druga zaś rozgrywa się w autorskiej świadomości Pawła, jest fikcją literacką. Czytelnik musi więc uważać, by nie zgubić się w gąszczu postaci, wątków, zdarzeń. To pułapka tej powieści czyhająca na nieuważnego odbiorcę.

Abstrahując od warstwy teoretyczno-formalnej, wypada powiedzieć również, że to książka po prostu dobrze napisana. Błyskotliwym, wciągającym stylem. W jakimś sensie autorka przeprowadziła udane studium skomplikowanych, niejednoznacznych relacji międzyludzkich, akcentując ich przypadkowość, incydentalność. Może chaotyczna wędrówka kłębiących się strumieni myśli miała jakiś wpływ na drobne reakcje ludzi, których Paweł uwięził na chwilę w swojej wyobraźni, na wywołany tymi reakcjami łańcuch zdarzeń. A może – wszelkie związki są dziełem przypadku. A może – żadnych związków nie ma. (…) Nie nam to oceniać. My tylko podglądaliśmy – kończy narrator. Bez wątpienia „Odbicia” to powieść o współczesności oraz o tym, czy i jakie wyznacza ona granice ludzkiej tożsamości. Rzecz naprawdę inteligentna, mnożąca pytania, nieudzielająca jednoznacznych odpowiedzi. Dla mnie bardziej wartościowa pod względem formalnym niż fabularnym, choć tej wielowarstwowej narracji naprawdę nic nie można zarzucić. Potrafi bez reszty wciągnąć czytelnika w wir fikcjonalnych zdarzeń, mając jednocześnie drugie, a nawet trzecie dno.

Justyna Anna Zanik