Ostatnio, moi drodzy Państwo, przekonuję się – raz za razem – że życie w przyjaźni z pychą szepczącą bezustannie do ucha do prostych wcale nie należy. Małe olśnienie przeżywam w związku z literaturą poświęconą prowincji; do tej pory, jako człowiek zawieszony – całkiem, przyznam, wygodnie – między wsią i miastem wierzyłem, że o tej drugiej wiem sporo. Tymczasem moda na ten temat obrodziła tak różnymi światami, iż całe wcześniejsze doświadczenie wydaje się ziarnkiem piasku na pustyni: w świetnym (i zupełnie przeoczonym) „Toaście na progu” Mencwela błyskotliwy esej miesza się z pełnymi ciepłej melancholii wspomnieniami, w docenionych szeroko „Gugułach” i kontynuujących je „Stancjach” Grzegorzewskiej prowincja jest tłem bildungsromanu skromnego, w „Robinsonie z Bolechowa” Płazy zaś – spektakularnego, bo traktującego o narodzinach wybitnego artysty. Nikt jednak nie podszedł do wsi tak, jak zrobił to Marian Pilot. Bo w „Niebotykach” wieś jest językiem.

Tom zaczyna się od „Ogrodu ścierni”, części, na którą składa się całe mnóstwo literackich miniatur. I choć pozostałe rozdziały zdecydowanie różnią się od pierwszego objętością (każdy kolejny to długie opowiadanie lub, jak kto woli, mikropowieść), to od razu widać, że zdobywca Nike za „Pióropusz” postanowił wziąć się z frazą za bary. Krótkie teksty ukazują aforystyczne oblicze Pilota – w liczących zaledwie kilka zdań strzałach stara się odrzeć język z narosłego wokół niego mchu przyzwyczajeń i udowodnić, że wciąż tkwi w nim tajemnica, nawet jeśli, w pogoni za wygodą, uznaje się go za wyświechtany i doskonale znany. Inność czerpie pisarz nie tylko z wykoślawiania języka powszechnego, jaki znany jest w Polsce szeroko, ale i z wiejskiej gwary, którą dziś posługuje się niewielu – jej zderzenie z niezwykle żywą wyobraźnią autora prowadzi do całkowicie nieprzewidywalnych skutków.

Miniatury Pilota, nawet jeśli bywają abstrakcyjne, w porównaniu z dłuższymi tekstami wydają się jednak całkiem zwyczajne. Cóż nie dzieję się w „Boskim dziecku”, „Albo życiu” i „Godach”! Po prowincji wędrują pielgrzymki kalekich żebraków z kieszeniami wypełnionymi złotem, z nieba zstępują anioły potrafiące malować tak, że ich dzieła ożywają, stoły noszą na swoich mocnych nogach historie mordowanych narodów, wsie zamieszkują gospodarze tak robotni, że nie przestają oporządzać pól nawet po śmierci. Pilot nie dba przy tym wszystkim o wygodną dla czytelnika liniową formę, mało przejmuje się jej wymogami, wpada często w gawędziarski rytm, powtarza się i eksperymentuje. Wieś, kojarząca się z prostotą i zgrzebnością, ujęta zostaje w karby awangardy (o ile takie sformułowanie ma sens – wszak awangarda ma wyzwalać z okowów, a nie zakuwać w nie), przez co staje się miejscem fascynującym, mrocznym, niekiedy groteskowym, kuszącym. To nie wieś realistów i socrealistów, to wieś Leśmiana.

Pilot ucieka z niej na zaledwie kilka chwil: poza „Ogrodem ścierni” dzieje się to tylko w zamykającej tom „Zawodnej zabawce albo Vin d’adieu”. Ten rozpisany na kilkadziesiąt stron dialog udowadnia, że wieś nie jest pisarzowi potrzebna, aby wejść w poważne zmagania z językiem (tym razem z perspektywy, nazwijmy to, poliglotycznej). Jednocześnie ostatecznej krystalizacji ulega kolejny ważny temat tomu: śmierć. Jak autor sam zauważa w posłowiu, krąży ona po stronach książki bez przerwy. Niekiedy przynosi ze sobą groteskowy komizm, to fakt, ale jej nieustanna obecność z pewnością skłania do refleksji i potrafi wywołać dreszcz na plecach.

„Niebotyki” to lektura, nie da się tego ukryć, przeznaczona dla bardzo szczególnego rodzaju czytelników. Od odbiorcy wymaga ona przede wszystkim gotowości do zaakceptowania abstrakcji, bardzo nieraz odległej, a także chęci wgryzienia się we frazę, która nie oferuje estetycznych zachwytów, a eksperyment o skutkach zupełnie nieprzewidywalnych. Bywa w najnowszej książce Pliota brudno, bywa zabawnie, bywa mrocznie, ale nie bywa łatwo.

Bartosz Szczyżański