Historię narodu buduje się na kłamstwach. Oto wielki symbol walki o niepodległość, chorąży José Francisco Brandão Galvão – w rzeczywistości prosty rybak, bękart i nędzarz, który nie do końca wiedział, za co walczy i ginie. Oto ojcowie narodu: kłamcy, oszuści i wyzyskiwacze. Oto niemal czterysta lat ironicznej i brutalnej, ale też pięknej i magicznej historii Brazylii, w książce „Labirynt pamięci. Wiwat naród brazylijski!”.

João Ubaldo Ribeiro wydał swoją powieść w 1984 roku, w schyłkowym okresie wojskowej dyktatury. Kto nie zna historii Brazylii, powinien rozpocząć lekturę od posłowia tłumacza, Wojciecha Charchalisa, który przybliża kontekst powstania utworu i jego znaczenie. W Brazylii książka jest uważana za jedną z najważniejszych powieści literatury narodowej. Autor obala w niej narodowe mity, sprzeciwiając się idealizowaniu przeszłości. Pokazuje najważniejsze dla kraju wydarzenia zarówno z perspektywy uciskających, jak i uciskanych, odsłaniając bolesną prawdę, że Brazylia nie rodziła się jedynie w chwale i bohaterstwie, ale też wśród podłości i wyzysku.

Książka jest klasyfikowana jako saga rodzinna, chociaż stanowi to pewne uproszczenie. Na kartach powieści pojawia się wiele rodzin, których losy możemy śledzić na przestrzeni lat, a także wiele innych powiązanych z nimi postaci. Jest tu fałszywy bohater narodowy, nieustraszona rybaczka, rozdwojony Leléu, João Popó – ojciec kilkudziesięciu dzieci, komendant nękany przez nerwice i obsesję na punkcie much, piękna wojowniczka, wioskowa czarownica i wielu, wielu innych. Każdemu z nich João Ubaldo Ribeiro daje jego własny głos i własne przekonania, w wyniku czego mogą przedstawić swoje najlepsze i najbardziej niegodziwe postępki jako coś naturalnego i uzasadnionego. W rezultacie powieść jest przesycona ironią, a także humorem, który nieco łagodzi realistyczne sceny największych okrucieństw, do jakich zdolny jest człowiek.

„Labirynt pamięci. Wiwat naród brazylijski!” ukazuje nam dynamiczne sceny rodzinne, bitwy i spiski, legendy i dawne wierzenia. Są tu bohaterowie komiczni i tragiczni, największe podłości i najwznioślejsze ideały. Autor przedstawia sytuację pozbawionych praw i traktowanych gorzej niż rzeczy niewolników oraz ich panów, bogacący się na krzywdzie i wyzysku. Pokazuje, jak historia zmienia się, pięknieje i szlachetnieje, przechodząc przez tytułowy labirynt pamięci. To trudna, ale bez wątpienia wartościowa lektura. Trudność sprawia nie do końca zrozumiały z naszej perspektywy kontekst historyczny, społeczny i kulturowy. Polski przekład daje nam możliwość wejrzenia w obcy świat, z jego wierzeniami i tradycjami, z egzotycznymi potrawami, florą i fauną. Trudność w lekturze stanowi też polifoniczność utworu: mieszają się tu różne głosy i style, doskonale oddane przez polskiego tłumacza. Zdezorientować może również układ chronologiczny powieści, gdzie jeden rozdział wybiega o dziesięć lat do przodu, a kolejny powraca do wydarzeń sprzed kilku lub kilkunastu lat, co powtarza się ciągle na przestrzeni ponad sześciuset stron. Ale wszystkie te utrudniające lekturę zabiegi składają się równocześnie na bezdyskusyjną wartość powieści, jej oryginalność i bogactwo. Jest to satysfakcjonujący i ubogacający wysiłek, który warto podjąć.

Agnieszka Kruk