„Dzieci Gułagu” to spojrzenie na represje oraz terror komunistyczny w Związku Radzieckim z punktu widzenia dziecka. Świat dorosłych jakże często w narracji o tamtych strasznych czasach pomija właśnie najmłodszych, którzy przez dziesięciolecia byli nie tylko cichymi świadkami popełnianych w imię ideologii zbrodni, ale także ich ofiarami. Cathy A. Frierson i Siemion S. Wileński stworzyli niezwykły dokument, w którym nie tylko badają los dziecka w państwie zamienionym w jeden wielki obóz koncentracyjny (Gułag), ale oddają także głos tym, którzy na własnej skórze doświadczyli macek zbrodniczego reżimu. Efektem jest naprawdę wstrząsająca książka, która napełnia nową treścią zdawałoby się dobrze poznane już i opisane zjawisko.

Ano właśnie. Wydaje się, że świat nauki skupił się głównie na próbie zrozumienia tego, co działo się w Związku Radzieckim pod rządami komunistów przede wszystkim w odniesieniu do dorosłych ofiar komunizmu. A przecież na każdą dorosłą ofiarę represji przypadała średnio dwójka dzieci (według wyliczeń autorów), które najczęściej zupełnie nie pojmowały tego, co miało się wkrótce wydarzyć. Autorzy omawiają chronologicznie kolejne etapy budowania socjalizmu w stosunku do losu radzieckiego dziecka. Pierwszym etapem była walka z wrogami klasowymi w okresie wojny domowej oraz późniejsza przymusowa kolektywizacja i likwidacja kułactwa. Następnie, gdy ci wrogowie systemu zostali pokonani, Stalin rozpoczął batalię z wrogiem wewnętrznym, którym mógł zostać tak naprawdę każdy obywatel komunistycznego państwa. Aresztowanie jednego lub obojga rodziców, wyrwanie z rodzinnych stron i zsyłki w nieznane, osadzanie w sierocińcach oraz obozach pracy, wreszcie związany z łatką „wroga ludu” lub „elementu społecznie niebezpiecznego” system wykluczenia ze społeczeństwa – jak dziecko mogło sobie wytłumaczyć to wszystko oraz jakie były jego losy w dorosłym życiu? Oto główny problem, który opisano w książce „Dzieci Gułagu”.

Dwa elementy, które stanowią zasadniczą zaletę tego opracowania.

Pierwszy - dokumenty. W książce autorzy przytaczają szereg oryginalnych źródeł, które pozwalają zajrzeć za kurtynę komunistycznego systemu represji. Dokumenty te to nie tylko oficjalne dekrety i rozporządzenia władz komunistycznych, ale także tajne raporty, które słali do centrali terenowi działacze partii, a w których donosili o fatalnych warunkach, z jakimi musiały się mierzyć osoby represjonowane oraz ich rodziny. Szczególnie w przypadku dzieci jest to wstrząsający zapis realiów sierocińców, w których brakowało dosłownie wszystkiego. Dokumenty te są uzupełnione o zebrany materiał autobiograficzny, pochodzący od dzieci, którym odebrano dzieciństwo.

Drugi - świadkowie. W pracy poznajmy autentyczne relacje wyselekcjonowanej grupy osób, których szczęśliwe życie skończyło się w momencie zderzenia z bezlitosną machiną totalitarnego państwa. Są to świadkowie historii, których życie pozwala nam odtworzyć los milionów najmłodszych ofiar systemu. Relacje te dodają książce autentyczności oraz pozwalają lepiej poznać druzgocący wpływ represji, których mimowolnie stali się ofiarami. Najciekawsze jest bowiem to, że stalinowski terror lat trzydziestych, choć stosował odpowiedzialność zbiorową, to jednak nie do końca potrafił określić swój stosunek do dzieci „wrogów socjalizmu”. Ta nieokreślona i chwiejna polityka od początku pogłębiała dramatyczny los dzieci.

W swoich wspomnieniach osoby, których rodziny w latach dziecięcych spotkały represje, wykazują szereg traumatycznych następstw, które pozwalają lepiej zrozumieć nie tylko Związek Radziecki, ale także współczesną Rosję. Komunistyczna inżyniera społeczna doprowadziła bowiem miliony ludzi do stanu, w którym najlepszą obroną była apatia i nieme przyzwolenie na największe nawet szaleństwo, także na krzywdzenie najmłodszych. System komunistyczny niszczył nie tylko szczęśliwe dzieciństwo, ale także okaleczał na całe przyszłe życie. I nawet nie chodzi tutaj o powszechny ostracyzm w stosunku do potomków osób represjonowanych, ale przede wszystkim o odebranie szans na normalny tryb wzrostu w ramach komórki rodzinnej. Autorzy podkreślają, że z jednej strony dzieci te skazane były na milczenie ze względu na strach, w którego permanentnym obliczu żyły, a z drugiej strony istniało społeczeństwo, które - ze względu na ten sam strach – dopuszczało do stosowania odpowiedzialności zbiorowej i krzywdzenia dzieci tylko ze względu na fakt urodzenia się w „niewłaściwej” z punktu widzenia władz rodzinie. Tym samym człowiek wzrastał z piętnem, które zamykało przed nim otwarte dla innych obywateli możliwości. Co najbardziej tragiczne, nawet odejście od stalinizmu i jego otwarte potępienie nie zawsze przywracało dobre imię jego dziecięcym ofiarom. Społeczeństwo podświadomie bowiem czuło, że skoro raz zostali napiętnowani, to znaczy, że nie można do końca im ufać. Na całe szczęście autorzy pokazują pewne światełko w tym mrocznym tunelu, przywołując przykłady odważnych i sprawiedliwych ludzi, którzy potrafili zachować ludzką twarz w stosunku do represjonowanych.

Książka „Dzieci Gułagu” traktuje zagadnienie dziecka w systemie komunistycznej represji dość szeroko, dzięki czemu zwraca uwagę czytelnika na wiele kwestii, które gdzieś zapewne uciekały w natłoku ogromu zbrodni komunistycznych. To swoiste napełnienie konkretną i żywą treścią faktów, o których pewnie słyszeliśmy, ale nigdy nie mieliśmy czasu, lub nawet nigdy nie pomyśleliśmy o tym, że można na nie spojrzeć z dziecięcego punktów widzenia. Autorzy książki zrobili to za nas i za to na pewno należy im się podziękowanie dla ich trudnej pracy. Z pewnością nie były to sprawy łatwe do opracowania, gdy gromadzi się tragiczne i traumatyczne zapisy tego, jak ideologiczna walka dorosłych zniszczył dziecięcy świat milionów obywateli Związku Radzieckiego.

Na koniec nadmienię jeszcze, że książka jest typową literaturą faktu, w której autorzy komentują i dopowiadają znaczenie przedstawionych faktów, relacji oraz dokumentów. Nie jest to dzieło dopracowane literacko i momentami kręcimy się wokół tych samych faktów, a autorzy powtarzają dane i informacje, które przywoływali chwilę wcześniej. Do tego w natłoku nazwisk i postaci można momentami się pogubić, dlatego zabrakło mi na końcu książki pewnego skrótowego zestawienia sylwetek osób, o których czytaliśmy w książce. Pozwoliłoby to z pewnością nieco uporządkować wiedzę, tym bardziej, że losy poszczególnych bohaterów nie są przedstawione w formie zwartej, lecz przeplatają się w zależności od okresu historycznego lub omawianego zagadnienia szczegółowego. Plusem opracowania na pewno jest wstawka ze zdjęciami ilustrującymi omawiane zagadnienia i osoby. Mamy też parę map. Książka posiada oczywiście system przypisów, z którego wyłuskałem parę pozycji do kolejnych lektur, choć przydałaby się też bibliografia z prawdziwego zdarzenia. Kalendarium ogólne nie wnosi wiele do lektury, gdyż są tam fakty raczej powszechnie znane dla osób sięgających po tego typu opracowania. Można było je rozbudować poprzez zaznaczenie wydarzeń z życia poszczególnych świadków historii na tle epoki.

Niezależnie od pewnych drobnych mankamentów tej pozycji, uważam, że jest to bardzo wartościowa książka, którą warto przeczytać z otwartym umysłem oraz – przede wszystkim – sercem. Losy dzieci gułagu warte są zapamiętania i przekazania potomności, jako głos w jakimś sensie zmarnowanego pokolenia, które mogło cieszyć się życiem, ale miało to nieszczęście, że żyło w kraju rządzonym przez – sądzę, że nie wolno bać się użyć tego słowa - łajdaków.

„Dzieci Gułagu” to spojrzenie na represje oraz terror komunistyczny w Związku Radzieckim z punktu widzenia dziecka. Świat dorosłych jakże często w narracji o tamtych strasznych czasach pomija właśnie najmłodszych, którzy przez dziesięciolecia byli nie tylko cichymi świadkami popełnianych w imię ideologii zbrodni, ale także ich ofiarami. Cathy A. Frierson i Siemion S....