Z gąszczu milczenia, wstydu, strachu zbieraliśmy okruchy ludzkich wspomnień o mordzie tak paskudnym, że trudno było ochłonąć. Stanęliśmy nad grobem tych biednych, młodych dziewczyn i gdy Mirek płakał, pomyślałem sobie: to nie koniec tej podróży, ale początek.

Historia Polski jest trudna i bywa bardzo skomplikowana. Uświadamiamy sobie to tym bardziej, im bardziej szczegółowo ją badamy i zgłębiamy. Podobnie jak w przypadku innych państw, także w historii Polski są karty piękne i chwalebne, ale są też takie, z których nikt z nas nie jest dumny. Chcielibyśmy je wymazać z pamięci. Wiemy jednak, że jest to niemożliwe.

Właśnie o takich wstydliwych kartach historii traktuje bardzo osobista książka Mirosława Tryczyka pod tytułem „Drzazga. Kłamstwa silniejsze niż śmierć”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Znak. Jej autor znany jest już z pozycji „Miasta śmierci”.

„Drzazga” to naprawdę wstrząsający reportaż. Autor, zgłębiając historię własnej rodziny, dotyka niezwykle trudnego tematu. Porusza kwestię pogromów ludności żydowskiej, jakich dopuszczali się podczas okupacji Polacy. Punktem wyjścia jest postać jego dziadka, który brał udział w takich zbrodniach. Autor odwiedza więc wioski i miasteczka, w których podczas wojny dochodziło do pogromów Żydów. Rozmawia z ludźmi. Spaceruje po miejscach, gdzie pochowani są pomordowani Żydzi. Dziś są nimi pastwisko, park czy budynek szkoły. Szuka śladów obecności Żydów. Odnajduje stare macewy, szuka zapomnianych pomników w pokrzywach.

Przede wszystkim jednak przytacza relacje świadków dotyczące zbrodni. Stara się przedstawić ich kontekst, szczególnie silne nastroje antysemickie i wpływ ideologii nacjonalistycznej w miasteczkach i wsiach podlaskich w II Rzeczypospolitej. Same opisy zbrodni są wstrząsające, wręcz niewiarygodne. Poruszają brutalnością i okrucieństwem. Żydów mordowali bowiem sąsiedzi, zwyczajni ludzie. Ludzie, którzy mieli żony i dzieci. Ta zbrodnia odcisnęła piętno na całych społecznościach. Piętno, które widoczne jest do dzisiaj.

Tryczyk obficie korzysta ze źródeł, przede wszystkim z archiwów Instytutu Pamięci Narodowej. Niektórzy z oprawców zostali skazani przez sądy za udział w zbrodniach. Jednak większość uniknęła kary. Po wojnie zgodnie milczeli o tym, co się stało i w czym brali udział.

To jest właśnie kolejny temat książki – kłamstwo i jego konsekwencje. Wszyscy wiedzą, jak było, ale wszyscy udają, że nic się nie stało. Jest to druga zbrodnia, w której biorą udział. Zbrodnia niepamięci.

Zdaję sobie sprawę z tego, że niektórym książka nie do końca przypadnie do gustu. Osobiście jednak uważam, że dobrze się stało, że powstała. Mirosław Tryczyk, mierząc się z trudną przeszłością własnej rodziny, pomaga nam zmierzyć się z trudnymi kartami z historii Polski. Lektura tej książki to naprawdę mocne uderzenie. Myślę jednak, że naprawdę warto się z nią zapoznać.

Wojciech Sobański