W 1963 roku niemiecki dramaturg Hochhuth przedstawił publiczności swoją sztukę “Namiestnik”, jej tytuł nawiązywał do roli papieża, w tym wypadku Piusa XII, którego oskarżono w spektaklu co najmniej o zobojętnienie na Holokaust który trwał w czasie jego pontyfikatu (1939-1958). Hochhuth rozpoczął tym wystąpieniem jedną z najgorętszych debat w historiografii która toczy się wokół postawy Piusa XII w czasie II wojny światowej.

“Namiestnik”, w 2007 roku oskarżono autora dramatu że działał z inspiracji komunistycznych służb, jest zdecydowanie tendencyjnym dziełem- nie umniejsza to jednak kontrowersji wokół papieża, w czasie gdy miliony ludzi kierowano wprost do komór gazowych Pius publicznie tylko raz nawiązał, w czasie Bożego Narodzenia roku 1942, do tych wydarzeń, nie ujmując jednak wprost kto jest ofiarą a kto oprawcą. Jak to wytłumaczyć?

Dyskusja trwała kolejne dekady, gdy w marcu 2019 roku papież Franciszek zaskoczył świat przyspieszając otwarcie watykańskich archiwów które dotyczyły pontyfikatu Piusa XII. Praca “Biuro papieża. Pius XII i Żydzi” autorstwa Johana Ickxa jest pierwszą opublikowaną książką w Polsce opartą m.in. na tych nowych dokumentach.

Autor, Johan Ickx jest historykiem Kościoła, oraz watykańskim archiwistą. Co warto od razu dodać-nie jest historykiem II wojny światowej, czy Holokaustu, w książce zdarzają się nieliczne błędne stwierdzenie które mogą to potwierdzić. Nie jest to jednak istotny zarzut, zważywszy że dominująca część książki skupia się na polityce Watykanu i jest zbudowana na watykańskich źródłach świetnie znanych autorowi. Kolejnym wartym odnotowania faktem jest reportażowy styl w jakim Ickx pisze, skutek jest podobny do wielu analogicznych przypadków: książkę dobrze czyta się, kosztem jednak jest miejscami utrata obiektywnego dystansu badacza, autor bowiem czasem “czyta w myślach” postaciom o których pisze. I w końcu należy zaznaczyć że Ickx nie kryje swoich sympatii, a wręcz podziwu dla Piusa XII.

Książka jest napisana w formie niezależnych od siebie opowieści które ujmują różne aspekty działania Watykanu w czasie II wojny światowej. Wbrew tytułowi książki Ickx nie skupia się jedynie na Żydach, dla przykładu, co istotne dla polskiego czytelnika, nasz kraj też zajmuje w niej ważne miejsce. Wybrane historie przez autora krążą po różnych krajach w których zaostrzał się Holokaust, dotykają też perspektywy zwykłych osób piszących do papieża z prośbą o pomoc, znajdą się dość sensacyjne w czytaniu relacje z napięć między niemieckimi i włoskimi agentami którzy przekraczali próg terytorium Watykanu próbując schwytać ukrywanych tam uchodźców, a władzami Stolicy Apostolskiej. Co należy dodać, książka w tej formie nie może, ani nawet nie jest próbą, całościowego osądu postawy papieża.

Podstawowe wrażenie jakie wywierają przytaczane opowieści prowadzą do powtarzającego się schematu:bezradności Watykanu. Wydaje się że w dyskusjach wokół postawy papieża i jego doradców rzadko się to podkreśla. Ickx przytacza wiele próśb kierowanych do Stolicy Apostolskiej które były tam komentowane krótko-nic nie możemy zrobić. W innych sytuacjach autor wydaje się być zaskakująco bezkrytyczny. Przykładem może być ocena nuncjusza w Bukareszcie, Andrea Cassulo, który interweniował w Rumunii na rzecz ochrony Żydów w tym kraju, z jednym istotnym zastrzeżeniem: dotyczyło to tych nawróconych na katolicyzm. Czy zatem motywacją nuncjusza była uniwersalna chęć ochrony ludzkiego życia, czy współwyznawców? Autor wsparty deklaracją rabina Bukaresztu wdzięcznego Cassulo za interwencje w czasie wojny wręcz bezdyskusyjnie uznaje że kierował się pierwszą wspomnianą pobudką. Inny rzucający się w oczy przykład, francuska katoliczka pochodzenia żydowskiego, rozwódka mieszkająca z narzeczonym, zwróciła się do Kościoła o wsparcie zorganizowania wyjazdu z kraju, nuncjusz z Paryża skomentował “nie zasługują oni na pomoc”, co Ickx tłumaczy stanem cywilnym petentki-i choć można zlekceważyć to mówiąc o obyczajowości epoki, trudno nie dojść do refleksji że ówczesny katolicyzm kierował się nie do końca odpowiednią hierarchią wartości. Co najważniejsze autor w całej swojej książce ani razu nie spróbował nawiązać do fundamentalnej kwestii-czy publiczne milczenie Piusa XII w sprawie Holokaustu było uzasadnione?

Dyskusje, niekoniecznie te akademickie, o Piusie XII potrafią przybrać z punktu widzenia znanych faktów historycznych dość odległą od nich postać. Nie sposób nazwać Piusa XII “papieżem Hitlera”, nie sposób też uznać że był on obojętny na los Żydów czy, co też bywa dyskutowane, polskich katolików. I opowieści przytoczone przez Ickxa, także przy uwzględnieniu powyżej wspomnianych niuansów, wzmacniają ten obraz i wręcz nie dają przestrzeni do podobnych ocen. W tym kontekście bez wątpienia książka ma ogromną wartość na polskim rynku książki historycznej.

Pozostaje książkę polecić, i życzyć nam, polskim czytelnikom, kolejnych bardziej analitycznie i całościowo oceniających ciągle kontrowersyjnego papieża z okresu Holokaustu.

W 1963 roku niemiecki dramaturg Hochhuth przedstawił publiczności swoją sztukę “Namiestnik”, jej tytuł nawiązywał do roli papieża, w tym wypadku Piusa XII, którego oskarżono w spektaklu co najmniej o zobojętnienie na Holokaust który trwał w czasie jego pontyfikatu (1939-1958). Hochhuth rozpoczął tym wystąpieniem jedną z najgorętszych debat w historiografii która toczy się...