„ (...) Auschwitz miało skomplikowaną i zaskakującą historię, która na wiele sposobów odzwierciedlała zawiłości hitlerowskiej polityki rasowej i narodowościowej. Bynajmniej nie planowano tego obozu jako miejsca mordu Żydów, a „ostateczne rozwiązanie” nie było również nigdy jedyną jego funkcją – choć z czasem stało się funkcją najważniejszą. Obóz Auschwitz, poprzez swoją morderczą dynamikę, był ucieleśnieniem fundamentalnych wartości hitlerowskiego państwa”.

O niemieckim obozie zagłady w Oświęcimiu napisano już bardzo dużo. Można wręcz powiedzieć, iż opisano każdy aspekt jego funkcjonowania. Dopełnieniem są liczne relacje więźniów, opracowania mniej lub bardziej naukowe. Auschwitz stało się synonimem niemieckiego ludobójstwa – zbrodni, której nikt wcześniej nie umiał sobie wyobrazić.

Jednak obóz ten nie od razu był pomyślany przez Niemców jako wzorcowa „fabryka śmierci”. Początkowo jego przeznaczenie i funkcje były inne. O tym wszystkim dowiadujemy się z bardzo dobrej książki pod tytułem „Auschwitz. Naziści i ostateczne rozwiązanie”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Prószyński i S-ka, a jej autorem jest Laurence Rees, angielski dziennikarz telewizyjny. Przedmowę do książki napisał jeden z najbardziej znanych polskich więźniów obozu – Władysław Bartoszewski. Zawarł w niej kilka ważnych refleksji, patrząc na obóz oczami więźnia.

Już na samym początku napiszę, że książka bardzo mi się podobała. Oczywiście, jeśli ktoś gruntownie zna historię obozu w Oświęcimiu, pewnie dowie się z niej niewielu nowych rzeczy. Każdy jednak, kto taką wiedzę chce zdobyć lub usystematyzować, winien koniecznie sięgnąć po ten tytuł. Autor bowiem wykonał tytaniczną pracę i opisał dzieje Auschwitz od jego powstania, aż do wyzwolenia – a pod pewnymi aspektami nawet jeszcze dalej. Wielką zaletą jego pracy jest prosty i zrozumiały dla każdego czytelnika język. Nie ma w książce niezrozumiałych zwrotów czy określeń. Przeciwnie – Laurence Rees pisze tak, aby nie było wątpliwości, co chce powiedzieć. Tym bardziej szkoda, że w polskim wydaniu znalazły się oczywiste błędy – przejęzyczenia, których być może nie ma dużo, ale których nie powinno być wcale.

Jak napisać o czymś tak niewyobrażalnym, jak Auschwitz? Autor podszedł do tematu możliwie chłodno, obiektywnie i rzeczowo. Dzięki temu ustrzegł się moralnych ocen czy własnych opinii. Opis niemieckich zbrodni i polityki jest aż nadto wstrząsający. Duży plus za to, że w książce jasno została pokazana wina Niemców, dokonujących ludobójstwa, przy jednoczesnym braku kary. Na konkretnych przykładach Rees udowadnia, że można było być oficerem SS w obozie, brać aktywny udział w zabijaniu Żydów, a po wojnie nie ponieść żadnej kary i pracować spokojnie w fabryce na stanowisku szefa kadr. Co więcej, można zupełnie jawnie przyznawać, że w tej pracy pomaga doświadczenie zdobyte w SS. Musi to oburzać każdego czytelnika.

Historia Auschwitz zaczyna się 30 kwietnia 1940 roku, gdy Rudolf Höss został mianowany komendantem obozu. Wkrótce miał się okryć bardzo złą sławą, odgrywając jedną z ważniejszych ról w eksterminacji swoich więźniów. Na razie jednak obóz jeszcze nie istniał. Więźniowie musieli go zbudować własnymi rękami. W ciągu kilku lat stał się symbolem niemieckiej machiny śmierci.

Rees na każdej stronie podkreśla dwie rzeczy. Po pierwsze Auschwitz został założony na podobieństwo innych niemieckich obozów. Po upływie pewnego czasu stał się jednak czymś wcześniej niespotykanym. Połączeniem dobrze zorganizowanej fabryki śmierci z miejscem pracy przymusowej. Z przymusowej siły roboczej korzystało wiele niemieckich koncernów – chociażby słynne Bayer.

Również splot okoliczności sprawił, że główną grupą więźniów byli Żydzi. Początkowo obóz został założony raczej dla Polaków i więźniów politycznych. Dopiero z czasem – za sprawą różnych okoliczności – do Oświęcimia zostali deportowani Żydzi z całej Europy.
To w roku 1944 obóz w Oświęcimiu stał się miejscem największego ludobójstwa w historii. Wszystko to za sprawą eksterminacji węgierskich Żydów. Jak doszło do przekształcenia obozu koncentracyjnego w sprawnie działającą fabrykę śmierci? Kto i w jakich okolicznościach wprowadził jako metodę zabijania cyklon B? Jak wyglądała codzienność w obozie?

„Auschwitz. Naziści i ostateczne rozwiązanie” to bardzo ciekawa i potrzebna książka. Autor w chłodny i rzeczowy sposób opisał powstanie i rozwój jednego z najstraszliwszych miejsc, stworzonego od podstaw przez Niemców. To, co wydarzyło się w obozie, przekracza ludzką wyobraźnię. Tym bardziej na podkreślenie zasługuje fakt, iż Laurence Rees wielokrotnie podkreśla niemiecką winę, która jednak – w stanowczo zbyt wielu przypadkach – pozostała bez kary. Bardzo polecam ten tytuł.

Wojciech Sobański