Płytkie groby na Syberii

Książka „Płytkie groby na Syberii” to pierwsze polskie wydanie wspomnień Michała Krupy, które ukazały się pod angielskim tytułem „Shallow Graves in Siberia” już w 1995 roku. W 25-ciu zwięzłych rozdziałach autor relacjonuje swoją brawurową ucieczkę z Gułagu Peczora przez Kazachstan i Uzbekistan, aż do Afganistanu. Słowo wstępne do polskiego wydania napisał znany i ceniony dziennikarz, historyk, specjalista od historii Polski i Europy Wschodniej, Neal Ascherson.

Pochodzący z małej miejscowości niedaleko Wadowic, Michał Krupa zostaje wcielony do 13. Pułku Ułanów w 1939 roku. Kiedy po walce z Niemcami powraca do domu, odkrywa, że jego rodzice uciekli przed wojną na wschód. Natychmiast postanawia udać się na ich poszukiwania. Będąc synem Austriaczki, włada doskonale językiem niemieckim, co pozwala mu na otrzymanie przepustki od Niemców w głównej kwaterze w Krakowie. Ta właśnie Bescheinigung Karte, która umożliwia mu przejście wschodniej linii demarkacyjnej, wpędza go również w tarapaty, gdyż zatrzymany po sowieckiej stronie, zostaje natychmiast uznany za niemieckiego szpiega. I tak właśnie – ze splotu porywu serca, przypadku, pomyłki tożsamości i nierozwagi, rozpoczyna się droga męki i chwały Michała Krupy poprzez kraj złowrogiego sierpa i młota. Kilka lat spędza on w obozie na głębokiej Syberii, gdzie wykonuje katorżniczą pracę przy wyrębie lasu. Tam doświadcza i obserwuje nieludzki spektakl okrucieństwa spod znaku czerwonej gwiazdy. Jako „szpieg” nie zostaje objęty amnestią z 1941 roku — jest skazany na dożywotnie przebywanie w ostępach sowieckiej Rosji. Kiedy jednak tylko szczęście mrugnie do niego – dostaje propozycję pracy przy obsłudze linii telefonicznych, która wiąże się z lepszymi warunkami bytowymi, niejaką niezależnością w terenie, strojem i legitymacją urzędnika państwowego (mimo statusu więźnia) - nasz bohater nie waha się ani chwili i przygotowuje plan karkołomnej ucieczki. Dalej następuje już seria nieprawdopodobnych zdarzeń, zarówno przerażających niebezpieczeństw, jak i niezwykłych łutów szczęścia, ale także momentów solidarności i pomocy, jakiej doświadcza ze strony napotkanych ludzi. Ostatecznie, po kilku miesiącach udaje mu się dotrzeć do Afganistanu, a stamtąd do Palestyny, do wojsk Brytyjskich. Już w Wielkiej Brytanii nawiązuje współpracę z Armią Krajową. Po wojnie autor osiada w Anglii, gdzie żeni się z Angielką, której pamięci dedykowana jest omawiana książka i pracuje w zespole do spraw bezpieczeństwa na Uniwersytecie w Bradford. Nie chwali się swoją niezwykłą historią, aż do czasu napisania tych wspomnień.

Historia Michała Krupy nie jest jedyną znaną nam opowieścią o niemożliwej, wydawałoby się, ucieczce ze stalinowskiej Rosji. W 2010 roku ekranizacja książki Sławomira Rawicza „Długi marsz” wyreżyserowana przez Petera Weira pod tytułem „Niepokonani” przypomniała nam o kontrowersyjnej historii ucieczki z Syberii do Iranu. Ostatnio zaś, za sprawą filmu Agnieszki Holland, „Obywatel Jones” przypomnieliśmy sobie postać walijskiego dziennikarza, któremu udało się poznać prawdę o wielkim głodzie i przeżyć brawurową podróż na sowiecką Ukrainę. Niemożliwa ucieczka z piekła zawsze wzbudza ogromne zainteresowanie w czytelnikach i widzach.

Wszyscy, którzy interesują się historią, bez wątpienia zostaną poruszeni wspomnieniami Krupy. Jednak książka ta ma wymiar bardziej humanistyczny, ludzki, nie tylko historyczny. „Płytkie groby na Syberii” to opowieść o wolności, a także o niezłomnym jej pragnieniu, które może pchać człowieka do pokonywania samego siebie, do przezwyciężania niemożliwego.

Nie bez znaczenia jest tutaj kompozycja tych wspomnień. Książka nie jest obszerna, ale na 248 stronach udaje się autorowi zamieścić historię człowieka, który wartości wolności doświadcza i odkrywa przez swe koleje losu. Bardzo istotną funkcję pełnią pierwsze rozdziały opowieści, poświęcone drodze Michała Krupy do święceń zakonnych i jego wewnętrznym rozterkom, które doprowadzają go do decyzji o ucieczce z klasztoru Jezuitów. Opis tej pierwszej ucieczki daje nam pewne pojęcie o determinacji młodego człowieka, który za wszelką cenę chce pozostać wiernym sobie. Te doświadczenia – ucieczka z klasztoru, powrót z rozbitego wojska, nielegalne przekraczanie granicy – są niezbędną lekcją, jaką życie daje naszemu autorowi. Nieustanne dążenie do wolności czyni z Krupy niezłomnego człowieka, który nie poddaje się nieszczęściom, nie ulega strachowi, ale wyrywa się do przodu niczym trawa, która wyrasta na zgliszczach. Między tą pierwszą a tą Wielką Ucieczką, możemy obserwować jak zmienia się człowiek, który jest świadkiem tak nieogarnionego cierpienia, jak i nieopisanego zbydlęcenia człowieka.

Mimo to książka Michała Krupy, wbrew oczekiwaniom, nie ma w sobie nic z patosu. Ton powieści jest niemal lekki, przywodząc na myśl stylistykę powieści łotrzykowskiej, która przedstawia awanturniczy tryb życia przebiegłego wędrowca. Kimże innym jest bowiem syberyjski uciekinier, jeśli nie aktorem ukrywającym swą tożsamość pod mundurem, sprytnym i przebiegłym oszustem, złodziejem i kłamcą?

Bohater wspomnień nie stara się też przedstawiać siebie wyłącznie w dobrym świetle, nie ukrywa swoich słabości, swoich błędów, a ostatecznie nawet swojej gotowości, by zabić. Przede wszystkim jednak nie ukrywa swojego strachu. Niezłomna odwaga nie oznacza bowiem nieobecności lęku, ale wewnętrzną siłę do jego przezwyciężania. Autor wielokrotnie wspomina o tym, jak pracuje nad swoim umysłem poprzez modlitwę, refleksję czy medytację. W kluczowych momentach uświadamia sobie prawdę o tym, jak wiele zależy od rozsądnego zarządzania zasobami intelektu i ducha: „(…) tylko ode mnie zależało, czy odpowiednio pokieruję umysłem, zachowam spokój i nie ulegnę panice”.

We wspomnieniach Krupy pojawia się również cała kolekcja ciekawych bohaterów, odmalowanych żywo, w pełnym kolorycie, z wielką sprawnością i wyczuciem. Wiele z tych postaci zostaje przedstawionych z niezwykłą czułością – jak Dimitriew i Irena, którzy dosłownie wyciągają go z grobu, lub uzbecki pasterz Gregor, który bezpiecznie przeprowadza go przez góry. Ich historie, jak i cierpienie wielu znanych z imienia oraz tych bezimiennych, których napotyka na swej drodze autor, nie służą w tej książce jedynie za tło akcji. „Płytkie groby“ to typowa powieść drogi, w której bohater stopniowo poznaje prawdę o sobie i o życiu. Na pierwszym planie, chodzi tu o odkrycie tego, jakim nieopisanym okrucieństwem jest stalinowski reżim, ale dalej, o doświadczenie tego, iż cierpienie jest wspólne dla całej rodziny ludzkiej, a solidarność i współczucie są w nim jedynym ratunkiem.

Na szczęście, od początku lektury wiemy, że mordercza wyprawa bohatera będzie udana, możemy więc ze spokojem podziwiać jego hart ducha i determinację, ale także spryt i przebiegłość, z jaką przyjmuje liczne i niespodziewane obroty akcji. Jest najprawdopodobniej największą zaletą tej książki to, że w tak prosty, zwięzły i anegdotyczny sposób przekazuje nam prawdę wielką jak bezkresy Syberii – nie ma życia bez wolności. Największe świadectwo Michała Krupy polega nie na tym, że mu się udało, ale na tym, że ani przez chwilę nie wahał się, by ułożyć sobie życie w sowieckiej niewoli.

Sylwia Barnett