Książka T. Sapoty stanowi bardzo ciekawą analizę zjawiska orientalizacji kultury rzymskiej w II wieku. Materiał został sensownie ułożony: najpierw Autor przedstawił zarys religijności rzymskiej przed okresem ekspansji kultów wschodnich, a także – dla mnie szczególnie ciekawy – obraz Orientu w rzymskiej literaturze od czasów wczesnorepublikańskich aż po twórczość Juwenalisa, ksenofoba do potęgi. Ciekawa sprawa, że T. Sapota swoją drugą książkę poświęcił w roku 2010 właśnie osobie Juwenalisa, tego wiecznie niezadowolonego rzymskiego satyryka.

Wróćmy jednak do „Magii i religii...”. Rozdziały od trzeciego do piątego stanowią zasadniczą część pracy i prezentują zagadnienia trzech orientalnych synkretycznych zjawisk charakteryzujących kulturę epoki Cesarstwa: kulty Dea Syria i Izydy, oraz zjawisko magii. Na dobrą sprawę dopiero w tych rozdziałach pojawia się tytułowa postać Apulejusza z Madaury. Trzy wymienione wyżej zjawiska są bowiem w jego dziełach („Metamorfozach” i „Apologii”) obecne, choć na różne sposoby. Dla przykładu: „Apologia” przynosi obronę magii „wyższej”, rozumianej jako trzecia droga między religią a filozofią, podczas gdy obecny w „Metamorfozach” obraz magii „niższej”, czy też czarnej, jest wyjątkowo krytyczny i w zasadzie kontynuuje tradycyjne w literaturze rzymskiej spojrzenie na ten problem. Kult Izydy z kolei przedstawiony jest w pozytywnym świetle w opozycji do kultu Dea Syria, który autor romansu ukazał w sposób bardzo krytyczny.

T. Sapota odwołuje się w swojej książce nie tylko do twórczości Apulejusza, ale także do wielu innych tekstów literackich (tak łacińskich, jak i greckich) z tej epoki. Pozwala to lepiej zrozumieć skalę przemian, jakie dokonały się w II wieku w kulturze Cesarstwa i doprowadziły do zlania się rożnych tradycji w jeden synkretyczny nurt. „Magia i religia...” to książka pogłębiająca pewne problemy zarysowane tylko w takich pracach jak „Magia antyczna” A. Wypustka, „Starożytne kulty misteryjne” W. Burkerta, czy „Religie świata rzymskiego” M. Jaczynowskiej. Jest to więc pozycja bardzo cenna, a na dodatek przystępnie napisana (np. wszystkie teksty łacińskie są przetłumaczone na język polski). Można ją śmiało polecić osobom zainteresowanym dziejami religii i magii.

Tomasz Babnis

Książka T. Sapoty stanowi bardzo ciekawą analizę zjawiska orientalizacji kultury rzymskiej w II wieku. Materiał został sensownie ułożony: najpierw Autor przedstawił zarys religijności rzymskiej przed okresem ekspansji kultów wschodnich, a także – dla mnie szczególnie ciekawy – obraz Orientu w rzymskiej literaturze od czasów wczesnorepublikańskich aż po twórczość Juwenalisa,...