Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Był jednym z najczulszych obserwatorów w dziejach literatury a zbudowana przez niego filozofia Czasu, przy jednoczesnej niewrażliwości na jego upływ, stała się obowiązkowym celem dla krytyki literackiej po dziś dzień. Jean-François Revel postanowił kilkadziesiąt lat temu zmierzyć się z legendą Marcela Prousta, tego magika o ponadprzeciętnej wrażliwości. Nie starał się na siłę udowodnić czegoś, co diametralnie by zmieniło moje podejście do francuskiego pisarza wszech czasów. Wręcz przeciwnie. Spojrzałem przez pryzmat koncentracji na jednym punkcie, bo już wcześniej podejrzewałem Prousta o opisywanie jednego detalu na setki różnych sposobów. Ponownie przyszło mi pojmować dzieło sztuki oczami Prousta, kontemplować opisywaną rzeczywistość jego zmysłami. Znowu miałem przyjemność analizować każdą refleksję, która stanowiąc element narracji, ponownie zostaje postawiona w ostrym świetle, niczym stara i przywołująca wspomnienie fotografia. Zapewne po raz tysięczny znowu wszystkich zapewnię o tym, że subtelność kompozycji Marcela Prousta nie ma sobie równych w historii literatury. A Revel mnie tylko w tym przekonaniu utwierdził. To wielce trudne zadanie, na kilkuset stronach zawrzeć jeden wieczór. Nie o akcję tu chodzi, ale o obrazy życia, którego głębię dostrzegał Proust. Revel bardzo ostrożnie przy tym opisuje sytuacje, w których to co wewnętrzne, przenika się z zewnętrznym. Zadaje pytanie, czy "W poszukiwaniu straconego czasu" jest "Proustowskim galeonem" na którego pokładzie mogą się znaleźć jedynie esteci. Wspomniałem o głębi egzystencji, ale to bardziej samo przeżycie jest tematem zagłębiania się przenikliwego umysłu Prousta. Nie brak tu osobowościowych mutacji, w tej opowieści rzece o ludziach poznałem prawdę o ich zachowaniu. Na nowo przyjrzałem się definicji życia, żeby łatwiej zrozumieć spór o sposoby pojmowania twórczości literackiej w epoce przełomu XIX i XX wieku. Zapewne na zawsze zapamiętam chwilę, kiedy Marcel Proust zbiera swoich bohaterów w jadalni Grand Hotelu w Balbec. Przypomina to zwieńczenie pieczołowicie budowanej konstrukcji, w której skrzy od spostrzeżeń, dbających o prawdę detali. Z tej budowli można się dowiedzieć wiele o snobizmie i śladach prowadzących do niego po salonowych ścieżkach. A przy tym cóż za odkrycie, jednak miłość oznacza cierpienie. Poddając ją konstruktywnej krytyce, Proust wcale nie oczekuje znalezienia kluczy do życia bez bólu namiętności. W swoich grach słownych bardziej godzi się z zastaną sytuacją, niezależną od ludzkiej woli, łatwo ulegającej emocjom i skłonnej do zakochiwania się. Revel zadał mi pytanie. Komu uścisnąłbym dłoń po zakończeniu lektury powieściowego cyklu Prousta? Bez której postaci tego spektaklu nie można zrozumieć ludzkiej psychiki? Odpowiedź nie jest łatwa, ujrzałbym najpierw w każdym człowieka, a potem dopiero oceniał jego przydatność pod względem niezbędnej w "Poszukiwaniu straconego czasu" wrażliwości. Jean-François Revel twierdzi, że Proust jest lepszy bezpośredni, niż metaforyczny. Porównując z jego dziełem "Człowieka bez właściwości" Roberta Musila ukazuje odmienny komizm, który chociaż nadal wyrafinowany, to świadczy o innym poczuciu humoru. Porównań można tu znaleźć więcej, od Montaigne'a po Emila Zolę. Zahaczając przez kilku twórców na przestrzeni setek lat, Revel próbuje znaleźć wspólny klucz do wyobrażenia pracy twórczej, ponieważ właśnie ten motyw stanowi istotną część "O Marcelu Prouście". Odczarowuje przy tym dzieło, które nadal dla wielu czytelników jest paplaniną światowego życia. Pewnie niektórzy widzą w nim niewiele więcej, niż degradację wartości moralnych. Jednak ja w tym przypadkowym wskrzeszeniu przeszłości ujrzałem bogaty świat wrażeń, którego obecnie jest coraz trudniej znaleźć w zalewie modnej i nowoczesnej literatury.