Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Kilka lat temu z dużą przyjemnością przeczytałem książkę J. Besali pt. „Tam kiedyś była Rzeczpospolita. Ziemie ukrainne”, więc wydanie pozycji poświęconej ziemiom litewskim odebrałem z szerokim uśmiechem. Besala o czasach demokracji szlacheckiej potrafi pisać jak mało kto, a koncept przybliżający historię wschodnich kresów Rzeczpospolitej oraz postacie, które przez wieki kreowały ich rzeczywistość, wydaje się być dla autora wręcz stworzonym. I to właśnie dzieje Litwy, w jej podstawowych granicach dawnej Auksztoty i Żmudzi, zajmują większość blisko 600-stronicowego opracowania, od prapoczątków po narodowe powstania XIX wieku. Uzupełnieniem są dwa rozdziały poświęcone najbardziej znamy miejscom i rodom wywodzącym się znad Niemna i Wilii. Dzieje Polski i Litwy stanowią ciekawe studium dla badaczy wszelkiego rodzaju unii i federalizmów. Zawarte z rozsądku małżeństwo przez kilkaset lat było główną siłą polityczną w tej części Europy. Choć co do zasady Korona i Litwa mocno się różniły, to z czasem elementów spajających pojawiało się coraz więcej – od wspólnych zagrożeń zewnętrznych po język, kulturę i obyczajowość. Upadek państwa i pojawienie się idei państw narodowych sprawiło, że oba kraje podążyły swoimi torami, tak różnie podchodząc do dziedzictwa historycznego z okresu wspólnej państwowości. „Aby odrodzić się jako państwo niezależne, Litwa nacjonalistyczna musiała bowiem rozerwać kokon polskości, w którym tkwiła” – zauważa Besala. Tak zwani „Litwomani” wszystko, co polskie, uważali za niebezpieczne dla rdzennej kultury Litwy. Podobnie jak my pod zaborami baliśmy się rusyfikacji i germanizacji. To myślenie zdominowało narrację historyczną w szkołach i publicystyce. Dzisiaj jest już oczywiście łagodniejsze, ale dla zrozumienia różnic warto porównać stosunek polskich i litewskich historyków do Jagiełły i Witolda, czy też do unii lubelskiej, którą Litwini odbierają jako mocno krzywdzącą, jednocześnie jakby zapominając o tym, że sami swoich granic obronić nie byli w stanie… A szkoda, bo jest czym się chwalić i na czym budować przyjazne, współczesne relacje. Autor już planował kolejną część, tym razem poświęcona ziemiom białoruskim (Rusi Białej). Niestety zmarł kilka miesięcy temu. Czy ktoś podejmie się kontynuacji jego dzieła?