Jesteśmy społecznością, która kocha książki

6,5/10, ale zaokrąglam w górę, bo doceniam książki, które przecierają szlaki oraz jestem świadomy wpływu przyciężkiego tłumaczenia na odbiór treści (jeśli macie taką możliwość skorzystajcie z oryginału). Po raz już któryś z rzędu odkrywam, że moje upodobania czytelnicze są kompletnie niekompatybilne z resztą populacji, a szkoda, bo w kwestii wrażeń artystycznych (niepraktycznych) konformizm znacznie ułatwia rozmawianie o sztuce. Mamy tutaj historię międzygalaktycznego konfliktu między Sojuszem a Najeźdźcami. Serię ataków sabotażu na placówki militarne Sojuszu poprzedzają transmisje w nietypowym języku nazwanym roboczo Babel-17. Rydra Wong, lingwistka i poetka, ma za zadanie rozwikłać tajemnice owego języka i w związku z tym zbiera ekipę na podróż do przewidzianego następnego celu zamachowców - stoczni wojennej znajdującej się w głębokim kosmosie. Warto zacząć od minusów. Bohaterowie są rzeczywiście bardzo pobieżnie zarysowani (choć nie wszyscy!),świat jest nieokreślony w szerszej skali, obracamy się jedynie w ograniczonych, ważnych dla przebiegu fabularnego lokacjach. Tłumaczenie wpływa na komfort odbioru lektury, gdyż wielokrotnie napotykałem się z sytuacją, w której sens zdań docierał do mnie dopiero po ponownym przełożeniu ich na język angielski (stosując najbardziej dosłowne odpowiedniki). Upatruję się w tym głównego czynnika zniechęcenia do lektury wiele osób, ponieważ w anglojęzycznym światku literackim język powieści nie jest krytykowany. Coś, co w oryginale brzmi naturalnie, po polsku przybiera koślawych kształtów. Najlepiej to było widać na przykładzie wątku Rzeźnika, postaci, która nie rozumie pojęcia „ja”. Główna bohaterka chcąc go nauczyć rozróżnienia między „ja’ a „ty” rozpoczyna od nauki słów by przejść do nauki pojęć kryjących się za nimi (bardzo ciekawy wątek swoją drogą, jak się mają słowa do koncepcji i jaki wpływ wywierają na nasze zachowanie). Na samym początku Rzeźnik myli „ty” i „ja”, rozumiejąc, że skoro Wong zwraca się do niego „ty” znaczy to, że to konkretne słowo określa jego osobą, natomiast „ja” określa/nazywa kapitan Wong. Przez to wszystkie „ty” i „ja” w jego wypowiedziach są odwrócone. Po angielsku nie jest to wielki problem do przeskoczenia, zdania brzmią równie naturalnie po ich zamianie, jednak w języku polskim mamy odmianę czasowników przez osoby. Przed tłumaczem stoi poważny dylemat: czy pozwolić, aby Rzeźnik dobrze odmieniał końcówki (lecz źle dobierał podmiot. Nie miałoby to sensu, aby rzeźnik poprawnie dobierał końcówki, skoro źle rozumie podmiot),czy żeby konsekwentnie fałszował je zgodnie z właściwą odmianą dla niewłaściwego podmiotu, czy zastąpić wszystkie końcówki czasowników formami bezosobowymi. Tłumaczka wybiera 3 opcję, uwypuklając brak rozróżnienia „ja” od „ktoś inny”, jednak zdania tracą przy tym płynność językową. Czytanie tych partii wymaga wręcz "mentalnej łatki" by zrozumieć sens wypowiedzi. To samo się dzieje w fascynujących skądinąd fragmentach, w których Wong myśli w języku Babel-17 – pozbawienie form osobowych w języku angielskim nie nastarcza problemów, w języku polskim trzeba się zdecydować, jak przetłumaczyć zdania w elastycznie brzmiące konstrukcje. W książce pojawia się sporo fragmentów związanych z lingwistyką i będą one w dużej mierze niezrozumiałe dla kogoś bez odrobinę ponadprzeciętnej wiedzy z danej tematyki – zajrzyjcie sobie choćby na artykuł na wikipedii poświęcony czemuś tak podstawowemu jak fonem. Trudno go zrozumieć! Momenty interesujące przeplatają się z fragmentami nużącymi, ciekawe koncepcje zderzają się ze scenami, które na przestrzeni lat udało się fantastom znacznie usprawnić (np. opisy kosmicznych potyczek). Wątki uczuć są suche, a opisy bardzo nierówne – niektóre rzeczy z łatwością potrafiłem sobie wyobrazić, a niekiedy moje rozeznanie przestrzenne w danej sytuacji było niemal zerowe (nie wiem, na ile wpływało na to tłumaczenie). Pomimo tych wad znalazłem mnóstwa pozytywów, które jednak sprawiły, że książkę czytało mi się z zainteresowaniem. Po pierwsze olbrzymi wachlarz pomysłów – nie mam pojęcia jak można nie lubić dużej ilości pomysłów na małej ilość stron, przecież to jest kwintesencja SF! Maksymalna koncentracja idei w roztworze zwanym powieścią. A są to pomysły naprawdę ciekawe i połączone w całość nadają książce potężny zastrzyk oryginalności. Z pewnością przed rokiem 1966 próżno było szukać książki o podobnym kształcie, ale i dziś nie byłoby o to łatwo. Idea języka tak zwartego, logicznego, doskonale objaśniającego fizyczne prawidłowości wszechświata, potrafiącego z niemal telepatycznym rozeznaniem interpretować mikro-odruchy fizjonomii jest naprawdę zachwycający. Język ten potrafi znacznie więcej, ale tu już musiałbym wejść w spoilery, a nie o to przecież chodzi. W każdym razie pierwszy rozdział tej powieści podobał mi się najbardziej, gdy generał wojsk Sojuszu rekrutował Wong do rozgryzienia Babel-17. Scena przebiegła niemal identycznie jak ta, którą widzieliśmy w filmie „Arrival” na podstawie opowiadania Teda Chianga. Sama próbka języka nie wystarczy, by nasza bohaterka mogła podjąć się próby jego przetłumaczenia. Mamy zagadkowe prądy hiperprzestrzenne, mamy zmarłych-duchy, którzy mogą komunikować się z nami, ale bez odpowiednich sztuczek niemal natychmiast o tym zapominamy, mamy niezwykłe bronie, żołnierzy doskonałych, statki kosmiczne, tajemnicę żywota Rzeźnika. Nasza kosmiczna załoga nie wywołuje może silniejszych emocji, jednak jest to paczka dosyć osobliwa i interesująca w zamyśle (trójki uczuciowe, zjawy, nawigatorzy). Autor obdarzył ich także jakimś backstories uwypuklającymi świat przedstawiony oraz przeróżnymi modyfikacjami cielesności. Uproszczenia, jakie stosuje Delany w tłumaczeniu zasad działania Babel-17 służą jako demonstracja koncepcji, którą mógłby zrozumieć czytelnik w 1966 roku, a nie bezpośrednie odwzorowanie mechanizmów fikcyjnego języka. Akcja powieści dzieje się w dalekiej przyszłości i jasne jest, że ów język jest systemem dużo bardziej wewnętrznie złożonym i opartym na zasadach, których po prostu nie jesteśmy w stanie poznać, stworzony przez cywilizację wykraczającą daleko poza nasze możliwości opisu. Ważne jest jedynie to, że rozumiemy jak funkcjonuje, jakie stwarza on możliwości, a nie to, czy stworzenie takiego języka jest możliwe w oparciu o funkcjonujące obecnie lub w przeszłości na naszej planecie systemy lingwistyczne, bo nie jest. Dla mnie Babel-17 ma więcej wspólnego z matematyką niż z samym językiem w sensie humanistycznym. Będąc utalentowany matematycznie bardzo często miałem tak, że „intuicyjnie” postrzegałem drogę prowadzącą do rozwiązania, mimo że nie potrafiłbym wyjaśnić, w jaki sposób mój mózg wybierał właściwą metodą za pierwszym razem. Po prostu cała moja znajomość aparatu matematycznego niejako rzutowała na problem i w niemal automatyczny sposób (poprzez samą jego – aparatu - złożoność i zwięzłość) sugerowała rozwiązanie, niczym w przypływie inspiracji. Sądzę, że Babel-17 był czymś podobnym: tak jak matematyka jest językiem dobrze opisującym fizyczną rzeczywistość (i dla kogoś dobrze się nią posługującą pewne cechy świata przyjmują niemal intuicyjne zrozumienie),tak Babel-17 pozwalał pełniej postrzegać rzeczywistość dzięki swojej wewnętrznej strukturze lingwistycznej. „Kiedy wnikam w ten język, zaczynam widzieć za dużo” „Myślenie w Babel-17 przypominało oglądania dna studni, o której jeszcze chwilę temu sądziło się, że ma tylko parę metrów głębokości.” Myślę, że warto sobie takie porównanie z matematyką zrobić i wtedy nie odbiera się tych wszystkich cudów, jakie umożliwiał Babel-17 jako magicznej teorii wszystkiego. To po prostu nie jest język w ludzkim rozumieniu tego słowa – padają nawet wskazówki, że bardziej przypomina język programowania, jest bardziej mechaniczny, maksymalnie funkcjonalny, doskonale analityczny, lecz mało poetycki. Jest tak zgrabny, że aż auto-wyjaśniający. Także ogólnie lektura dawała mi do myślenia, nie była może lekka językowo, ale mam nieodparte wrażenie, że wielki wpływ miał tu przekład. Wypadałoby ją wydać w nowym tłumaczeniu. Przygody raczej nie przystają do współczesnych standardów wielkich space oper (a to właśnie do tego subgatunku SF najbliżej jest Babel-17),ale stwarzają ciekawe poletko do zadawania sobie pytania „co jeśli moglibyśmy wytworzyć taki doskonały język?”. Być może nie uniwersalny, ale działających tylko w jakimś obrębie kulturowym. Do czego moglibyśmy go wykorzystać? Warto zapamiętać cytat, od jakiego rozpoczyna się cała powieść: „Nic tak idealnie nie odzwierciedla cywilizacji jak mowa. Jeśli nasza znajomość mowy, lub ona sama, nie jest jeszcze doskonała, to samo dotyczy cywilizacji” Mario Pei. (nie wiem czy ten cytat nie jest wymyślony, wypadałoby sprawdzić). Nie zgadzam się też, aby jakiekolwiek wątki nie zostały wyjaśnione, a czytałem uważnie. Owszem, książka ma odrobinę otwarte zakończenie, ale mając w pamięci wszystkie informacje, które uzyskaliśmy o „siatce” (że tak powiem enigmatycznie) i Babel-17 możemy z dużą dozą prawdopodobieństwa przewidzieć rezultat dalszych zmagań Sojuszu z Najeźdźcami. Wszystkie inne wątki poboczne uważam zostały domknięte. Muszę w tym miejscu jeszcze pochwalić Delany’ego za pomysł Kostnicy – absolutnie był to jeden z najciekawszych fragmentów powieści, zaraz obok sposobu myślenia za pomocą Babel-17. Także mimo swoich wad, mimo 60 lat na karku, książkę polecam osobom czytającym głównie starsze science fiction. Nie jest to bezpieczny strzał, bo w dużej mierze liczy się to, jak istotne są dla ciebie współczesne normy powieściopisarskie. Jednak jeśli masz je gdzieś i czytasz SF dla pomysłów, to sięgnij po tą książkę. Zgadzam się Markiem Oramusem, który tak pisze w posłowie: „To fantastyka ambitna (…),pełnowymiarowa literatura o niepokojącym kształcie przyszłości. O tym, jak dziwne czynniki będą grały w niej kluczową rolę, jakim skomplikowanym czy przerażającym fenomenom przyjdzie stawić czoła i jak z tej roli wywiąże się człowiek”.