Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Biedny Nietzsche! Nieczytany za życia, wygłaszający swoje tezy przed audytorium bez publiczności i tak bardzo wplątujący się w sprzeczności gordyjskiej zawiłości, że ich rozplątanie wymagałoby nie tyle miecza, ile porządnej siekiery i siły do rąbania. A jednak, pomimo licznych pomyłek, często też miał rację, nawet gdy miał ją wbrew sobie. Proroczo przemawia do naszych czasów z przeszłości; przemawia do bagna ludzkiego obłąkania, w którym tonie współczesny świat. Porusza kwestię fałszywego moralizmu stada, złudzeń samozwańczego postępu, który nieustannie gratuluje sobie dopełnienia historii. Najsłynniejsza książka filozofa, "Tako rzecze Zaratustra", stawia starożytnego proroka Persów i Medów w roli rzecznika autora, który przyjmuje urząd natchnionego proroka. Paul Kriwaczek pisze, że program Nietzschego miał na celu naprawienie szkód wyrządzonych ludzkości przez oryginalne nauki Zaratustry, które uczynił wynajdując moralność. Dlatego też wg Nietzschego to do samego Zaratustry należało naprawienie tego błędu.

Dwie pierwsze księgi czyta się znacznie lepiej niż dwie pozostałe, które wkrótce stają się dość uciążliwe. Sekcja Księgi I, zatytułowana "O nowym bożku", jest przykładem twórczości Nietzschego w jego najbardziej trafnym wydaniu. Odnosi się on tu do konkretnego idola, tego ziarna ideologii - państwa. Przedstawia państwo jako zrównującego Molocha demokracji w najbardziej pejoratywnym sensie. Zaratustra zwraca się do motłochu: "Państwem zwie się najzimniejszy ze wszystkich zimnych potworów". Jego chłód oznacza martwotę, jego demoniczny, przeciwny życiu charakter. Państwo jest puste, wszystkie jego proklamacje brzmią pusto; to kłamstwa. "Ten ci znak daję ja wam" - powiada Zaratustra - "każdy naród mówi swoim językiem dobra i zła: nie rozumie sąsiad mowy tej." Mentalność etatystyczna pojmuje siebie, w metaforze Nietzschego, jako "palec Boga rządzący". Prawdziwe aspiracje człowieka zaczynają się dopiero na granicy państwa. Aby móc oddychać czystym powietrzem musi uchodzić "od oparu tych ofiar ludzkich". Ta holokaustyczna aluzja nawiązuje do wspomnianego Molocha, fałszywego bóstwa, którego wyznawcy niszczyli życie w hołdzie swemu idolowi.

Co mnie trochę zaskoczyło podczas tej lektury to podobieństwa Nietzschego do sabaudzkiego konserwatysty Josepha de Maistre, który przecież miał przeciwne niemieckiemu myślicielowi przekonania religijne. De Maistre, podobnie jak Nietzsche, traktował nowoczesność ze skrajnym sceptycyzmem i niemałą pogardą; i on także w słowie "demokracja" dostrzegał fantazyjną nazwę rządów tłumu i gilotyny. Rozważmy fragment II księgi Zaratustry zatytułowany "O tarantulach". Owłosiony, jadowity pająk służy Nietzschemu za figurę złośliwej zawiści, tego krwiobiegu demokracji. "Zemsta tkwi w twojej duszy" - oznajmia jednemu z pająków - "jadem twoim o kołowaciznę zemsty przyprawiasz ty duszę". Ta kołowacizna odnosi się do mimetycznej ponęty motywu zemsty jak i do żądzy krwi motłochu. Zaratustra utożsamia tarantule z "kaznodziejami równości", którzy swą mściwość nazywają sprawiedliwością. Pokłada wielką nadzieję, że człowiek zostanie uwolniony z więzów zemsty. Choć posiadaczy tego poglądu jest niewielu, to przecież egalitaryści nie mogą pozwolić na żadną odmienną mniejszość, bez względu na to, jak małą. "Darzmy zemstą i spotwarzaniem tych wszystkich, którzy nie są nam równi". Trudno nie pomyśleć o współczesnej "cancel culture". "W każdej ich skardze brzmi zemsta, w każdej pochwale dokuczliwość; a być sędzią zda im się snadnie najwyższą błogością". Tako rzecze Zaratustra.

Biedny Nietzsche! Nieczytany za życia, wygłaszający swoje tezy przed audytorium bez publiczności i tak bardzo wplątujący się w sprzeczności gordyjskiej zawiłości, że ich rozplątanie wymagałoby nie tyle miecza, ile porządnej siekiery i siły do rąbania. A jednak, pomimo licznych pomyłek, czę...

Rozwiń Zwiń

Oryginalny tytuł tej powieści z drugiego wieku naszej ery nie jest nam znany. Obecny został jej nadany ponieważ bohater, o imieniu Lucjusz, pragnie zostać przemieniony przez swoją kochankę, piękną Fotis, w ptaka. Ta jednak myli się i zamienia go w osła. W tej formie Lucjusz zaznaje różnorodnych przygód. "Metamorfozy" Apulejusza były przez wieki cenione głównie jako nieco groteskowa, a miejscami nawet sprośna burleska, niemniej jednak, tekst ten w największym stopniu uświadamia nam duchowe niepokoje i aspiracje późnego antyku. W ostatnich rozdziałach, pod absurdalną powierzchnią opowieści kryje się dziwnie poruszająca alegoria religijna. Sam punkt kulminacyjny tej historii zawiera jeden z pobożniejszych i piękniejszych przejawów wiary w życzliwe i opatrznościowe bóstwo, jaki zachował się z tamtych czasów, nie wyłączając literatury chrześcijańskiej.
Po prawie roku udręk w oślej postaci, Lucjusz budzi się pewnej nocy w Koryncie i widząc nad sobą księżyc w pełni dokonuje oczyszczenia w morzu, a następnie modli się do tej lśniącej "bogini" o wybawienie od niedoli. Nazywa ją Niebios królową, a także Cererą odwieczną, Wenerą niebiańską i Prozerpiną straszliwą, a jej prawdziwe imię to królowa Izyda. Potem zasypia, a bogini odwiedza go we śnie, wynurzając się z morza w całej swej nieziemskiej urodzie.
"Oto prośby twymi, Lucjuszu, ubłagana, przychodzę ja, macierz wszechświata, pani żywiołów wszystkich, praźródło wszechwieków, ja z bóstw największa, ja, cieni podziemnych królowa, spośród niebian pierwsza, ja, której twarz obliczem jest pospólnym bogów i bogiń wszystkich, której skinienie rządzi świetlistymi sklepieniami nieba, uzdrawiającymi tchnieniami oceanów, rozpaczliwym piekieł milczeniem, ja, której jedno jedyne bóstwo cały czci świat we wielorakim kształcie, w różnym obrządku i pod różnorakim imieniem."
Obiecuje mu, że następnego dnia przywróci go do ludzkiej postaci za pośrednictwem jednego ze swoich kapłanów, którego w tej chwili również odwiedza we śnie. Następnie poucza Lucjusza, aby pamiętał, że odtąd jest oddany jej służbie aż do dnia swojej śmierci. Zapewnia jednak, że pod jej przewodnictwem jego życie będzie błogosławione i chwalebne, i że kiedy jego dni dobiegną wyznaczonego terminu i zstąpi w zaświaty, ujrzy ją jaśniejącą wśród mroku acherontowego i panującą w dolinach styksowych, oraz zaprowadzi go na Pola Elizejskie, gdzie będzie wdzięcznym beneficjentem jej darów.
Następnego dnia podczas publicznych uroczystości obchodzonych na jej cześć, obietnica zostaje spełniona. Poruszony Lucjusz pada przed wizerunkiem bogini i odmawia jedną z najbardziej żarliwych modlitw, jakie można znaleźć w literaturze starożytnej. Przywołuje w niej potęgę i błogosławieństwa bogini, co przywodzić może na myśl czytelnikowi modlitwę chrześcijanina do Boga: Izyda tworzy i żywi, opieką otacza i kocha. Śmierć i Tartar pokonuje oraz dłoń zbawczą podaje. Lucjusz dowiaduje się tego wszystkiego w chwili objawienia i osobistego nawrócenia, doświadczając najgłębszej wewnętrznej przemiany, której zewnętrzna metamorfoza ze zwierzęcia w człowieka jest komicznym symbolem.
Niektórzy te podobieństwa do starożytnego pogaństwa traktują jako dowód na to, że powstanie chrześcijaństwa było po prostu przypadkową ewolucyjną konsekwencją sił kulturowych tamtego okresu i niczym więcej. Wytworem epoki w której panował niepokój i ferment duchowy; czasów gdy religie misteryjne, kulty orfickie, gnostycyzmy i niezliczone sekty religijne mnożyły się w sposób niekontrolowany w całym cesarstwie. Chrześcijaństwo było jednym z nich i tylko przypadkowo zdobyło popularność. Ja to widzę jednak w ten sposób, że chrześcijaństwo przetrwało, rozprzestrzeniło się i ostatecznie odniosło sukces w dużej mierze dzięki temu, że dostarczyło odpowiedzi na pozornie nierozwiązywalne dylematy kulturowe i duchowe oraz zajęło się pewnymi odwiecznymi ludzkimi tęsknotami z być może niezrównaną mocą.

Oryginalny tytuł tej powieści z drugiego wieku naszej ery nie jest nam znany. Obecny został jej nadany ponieważ bohater, o imieniu Lucjusz, pragnie zostać przemieniony przez swoją kochankę, piękną Fotis, w ptaka. Ta jednak myli się i zamienia go w osła. W tej formie Lucjusz zaznaje różnoro...

Rozwiń Zwiń

Ta historyczna saga przedstawia losy tytułowej bohaterki, kobiety o szlacheckim pochodzeniu w średniowiecznej Norwegii. Młoda Krystyna zdradza swoją rodzinę, a zwłaszcza mądrego i prawego ojca, ulegając namiętności oraz jej żałosnym i złożonym konsekwencjom. Jej liczne błędy i niezdolność podążania ścieżką mądrości i cnoty, mogą wywołać frustrację u niejednego czytelnika. W końcu jednak Krystyna zaczyna uczyć się na swoich błędach (choć niekiedy boleśnie powoli), i staje się gotowa żyć z ich następstwami; kochając nawet wtedy, gdy pozbawiona jest miłości, której potrzebuje. To w roli żony i matki podejmująca zmagania i cierpienia życia małżeńskiego, osiąga dojrzałość, zaprawiona doświadczeniem życia przeżywanego dla innych.

Powieść głęboko zakorzeniona jest w historii Norwegii oraz w duchu sag nordyckich, które Undset bez wątpienia dogłębnie znała. Fabuła ma nieśpieszny charakter, toczy się powolnym i równym tempem pór roku - z prędkością, z jaką człowiek może podróżować pieszo lub konno. Takie tempo pozwala czytelnikowi w pełni zanurzyć się w epoce, w której toczy się akcja, posuwając się z szybkością samych postaci. Przypomina mi to trochę "Władcę pierścieni" Tolkiena, który przesiąknięty jest tym samym przedindustrialnym tempem co powieść Undset. W obu tych dziełach autorzy uchwycili to, co nieuchwytne w tajemnicy życia. Za trzeźwym, niemal brutalnym realizmem "Krystyny córki Lavransa" zawsze kryje się przeczucie czegoś transcendentnego.

Chociaż tempo akcji oraz tło historyczne i kulturowe mogą sugerować analogie do Śródziemia, to jednak rozwój postaci oraz powiązania między działaniami i ich konsekwencjami przywodzą na myśl powieści Jane Austen. Siła i głębia tej książki ma swoje źródło w głębokim zrozumieniu przez autorkę sensu życia, którego bohaterowie, zmagając się z rzeczywistością, poszukują. Łatwo współczuć Krystynie uczącej radzić sobie z mężem, który ma więcej dumy niż mądrości oraz gdy poznaje miłość poprzez doświadczenie bycia matką w trudnych okolicznościach. Pragnąc prawdziwego szczęścia, znajduje ukojenie w wychowaniu dzieci, ale wciąż odczuwa pewną pustkę. I dopiero gdy dojrzeje, boleśnie późno, zaczyna odnajdywać i odczuwać pełnię miłości, która zawsze jej umykała.

Dziedzictwo Sigrid Undset jako autorki jest zakorzenione w realizmie filozofii chrześcijańskiej. Ukazuje najgłębsze metafizyczne zrozumienie fundamentów moralności, na których opiera się całe ludzkie życie i społeczeństwo. Zdaje sobie sprawę, że ludzie muszą stawić czoła gorzkim konsekwencjom samolubnych wyborów, a cierpienie, choć nieuniknione, może potencjalnie przynieść odkupienie. Pokazuje swoim czytelnikom, że akceptacja i przyjęcie cierpienia to nie tylko podstawa mądrości, lecz paradoksalnie także droga do pokoju i trwałej radości.

Ta historyczna saga przedstawia losy tytułowej bohaterki, kobiety o szlacheckim pochodzeniu w średniowiecznej Norwegii. Młoda Krystyna zdradza swoją rodzinę, a zwłaszcza mądrego i prawego ojca, ulegając namiętności oraz jej żałosnym i złożonym konsekwencjom. Jej liczne błędy i niezdolność ...

Rozwiń Zwiń

Jorge Luis Borges jest jednym z najwybitniejszych pisarzy XX wieku i mistrzem krótkiej formy. Jego opowiadania nasycone są złożoną symboliką i głęboką erudycją będącą owocem jego szerokiej znajomości literatury europejskiej (zwłaszcza anglosaskiej), Biblii, żydowskiej kabały, starożytnych i średniowiecznych poematów epickich, a także filozofii i historii. Magiczna proza tych utworów zawiera wiele tematów i obsesji Borgesa: lustra, labirynty, nieskończoności, sny, tygrysy, sztylety, szachy, gauczowie itp. Wszystko to spięte wyobraźnią ukształtowaną przez bibliotekę z której, jak sam autor przyznaje, nigdy nie odważył się wyjść.

Borges postrzegał świat przez pryzmat kilku idei: cykliczności czasu, panteizmu, pamięci zbiorowej, rzeczywistości jako snu. Z tym, że (jak sądzę) nie pojmował ich jako prawd absolutnych, ale bardziej jako intuicje czy mity, za pomocą których ludzkość próbuje zrozumieć to czego nie potrafi zrozumieć. Wg Borgesa naturze ludzkiej odmówiono dostępu do świata, stara się ona więc wysublimować swoją niemoc wobec rzeczywistości poprzez stworzenie innej rzeczywistości. Te mozolne i żmudne wysiłki ludzkich umysłów są jedynym światem z którym na co dzień mamy kontakt.

Jego podejście do przedstawiania idei filozoficznych jest dość nietuzinkowe. W większości typowych opowiadań fantastycznych autor wprowadza jakąś koncepcję, która wpływa na bohaterów albo ich świat, co umożliwia mu rozważenia jej konsekwencji poprzez logiczne dyskusje postaci lub obszerne ekspozycje narracyjne. Borges jednak często woli odwołać się do intuicji czytelnika niż do jego pojęciowego zrozumienia. Przyjmuje więc założenia danego systemu filozoficznego i odtwarza wszechświat (nawet w najdrobniejszych szczegółach) w sposób jaki adepci tego systemu go postrzegają. Robi to na tyle subtelnie by idee unaoczniły się w umyśle czytelnika przed ich racjonalną konceptualizacją, a mimo to rozumiane były z całą ich ekspresyjną siłą.

Najlepszym chyba przykładem zastosowania tej metody jest opowiadanie "Tlön, Uqbar, Orbis Tertius", w którym argentyński pisarz bezpośrednio przedstawia świat zbudowany według przesłanek idealistycznych. Języki mieszkańców tego świata nie zawierają rzeczowników z tego powodu, że jego mieszkańcy nie wierzą w istnienie rzeczy. My tu na Ziemi wierzymy, że książka którą czytamy istnieje, nawet gdy ją odłożymy na później - dla obywateli Tlönu jednak, książka czytana książka rano jest niezależnym bytem od książki którą czytamy wieczorem. Borges po mistrzowsku ilustruje to zjawisko, tłumacząc nasze wyrażenie „wzeszedł księżyc nad rzeką” na tlönowski „Ku górze za wieczniesączyć zaksiężycowało.”.

Ta metoda pozwala mu pogodzić czytelnika z konceptami, które mógłby uznać za zbyt nieprawdopodobne czy cudowne, gdyby przeczytałby o nich w podręczniku do filozofii. Stawiając raczej na piękno niż prawdę, Borgesa otwarty jest na sprzeczne filozofie. Celowo porzuca roszczenia do poznania samej rzeczywistości, ze względu na jego brak wiary w taką możliwość. Jak zauważa:
"Nie ma zajęcia umysłowego, które nie byłoby w rezultacie bezużyteczne. Jakaś doktryna filozoficzna jest początkowo prawdopodobnym opisem wszechświata; mijają lata i staje się po prostu rozdziałem — o ile nie ustępem czy nawet tylko nazwą — w historii filozofii."
Ta postawa niedowierzania nie prowadzi go do rezygnacji z mowy (niczym Kratylosa), lecz do wypowiadania się w obszarze fikcji i eseju literackiego. Stąd Borges pozwala sobie na przyjęcie, a nawet celebrowanie wielości perspektyw, za pomocą których ludzie interpretowali świat, bez potrzeby definiowania siebie przez którąkolwiek z nich.

Co ważne, nie są to suche wykładnie filozoficzne. To fantastyczne opowiadania, których sama natura narracji jest niespodzianką. Często przyjmują one formę zagadki i podobnie jak w opowiadaniach kryminalnych czytelnikowi zdradzane są wskazówki niezbędne do wydedukowania odpowiedzi. Autor odkrywa oczywiste rozwiązanie, które zadowoli przeciętnego detektywa, ale prawdziwa esencja zarezerwowana jest dla czytelnika. I tak np. w "Kompasie i busoli" autor splata zawiłą sieć tajemnic, w której zwieńczeniu zwiedziony detektyw sugeruje, że prostsza zagadka, odzwierciedlająca paradoks Zenona, byłaby lepsza. Czytelnik zmuszony jest zastanowić się nad tym czym jest zagadka i istotą bohatera.

Jego najlepsze opowiadania gromadzą wiele znaczeń, ułożonych warstwami; czasem przezroczystych, czasem nieprzezroczystych zależnie od punktu widzenia. Czytelnik dostrzega odbicie tu i ówdzie, zgodnie ze swoim doświadczeniem i wiedzą, jednak pełne zrozumienie jest dla niego wzbronione. Jedynym uprzywilejowanym jest scenograf, ten, który wizualizuje zaszyfrowany wszechświat, ten, który był w centrum labiryntu, wyszedł z niego i pomnożył go własnymi słowami - sam Jorge Luis Borges. Za swoje narzędzia ma cudowność i fantastykę, jego metodą jest uwielbienie i oddanie literaturze, a materiałem w którym tworzy są uniwersalne tematy, przewijające się we wszystkich epokach: miłość, śmierć, czas i życie. Otworzyć tę książkę i losowo wybrać dowolną stronę, to jak zajrzeć do kalejdoskopu pełnego niezliczonych niespodzianek.

Jorge Luis Borges jest jednym z najwybitniejszych pisarzy XX wieku i mistrzem krótkiej formy. Jego opowiadania nasycone są złożoną symboliką i głęboką erudycją będącą owocem jego szerokiej znajomości literatury europejskiej (zwłaszcza anglosaskiej), Biblii, żydowskiej kabały, starożytnych ...

Rozwiń Zwiń