Ze szkicami Boya-Żeleńskiego miałam przyjemność zetknąć się w liceum, kiedy mozoliłam się nad wypracowaniem o "Weselu" Wyspiańskiego. "Wesele" samo w sobie jest dziełem, którego nie czyta się źle, natomiast cała ideologia wokół niego potrafi doprowadzić sfrustrowanego ucznia do zawrotu głowy. Kiedy więc szukając materiałów do wypracowania, natknęłam się na "Plotkę o Weselu" w zbiorze "Reflektorem w mrok" Boya-Żeleńskiego, a potem się nią zapoznałam byłam mocno zaintrygowana. Poczułam, że niezmiernie potrzebowałam takiej wykładni i uzupełnienia, chociażby dla zrównoważenia zawiłości ideologicznych i przybliżenia tego symbolicznego i uduchowionego dzieła zwykłym ludziom. Okazało się, że "Wesele" oprócz znanego patosu, kipi także od anegdot i opisów prawdziwych, często humorystycznych wydarzeń, a postaci dramatu, to osoby z otoczenia Wyspiańskiego, z ich charakterystycznymi powiedzonkami i stylem bycia, przeniesionym kunsztownie przez poetę na papier.

Sam Wyspiański nakreślony przez Boya-Żeleńskiego w jego szkicach, to nie tylko poeta narodowy z piedestału, ale też człowiek z krwi i kości, utalnentowany w wielu dziedzinach, wrażliwy, niezwykle
spostrzegawczy, ale także...bardzo złośliwy. Całe Wesele naszpikowane jest tymi jego złośliwostkami, które nieczytelne, a nawet nieuchwytne są dla dzisiejszego czytelnika, ale doskonale wyraźne były dla ówczesnej krakowskiej inteligencji i bohemy. Np. postać Pana Młodego, którego pierwowzorem był Lucjan Rydel, to ówczesny, popularny poeta, który ożenił się z "dziewczyną z ludu" i którego wesele stało się pretekstem i bodźcem do napisania dramatu. "Pan Młody", który był przyjacielem Wyspiańskiego, został potraktowany jak inne postaci nieco ironicznie i z nutką owej złośliwości, a świadczą o tym chociażby słowa - "trza być w butach na weselu". Dla zwykłego czytelnika nic one nie znaczą, a w rzeczywistości odnoszą się do
oryginalnego okazywania sympatii chłopom, przejawu "chłopomanii", która w wersji Lucjana Rydla była dziwaczna i wykoślawiona i wynikała z kiepskiej znajomości zwyczajów chłopskich. Lucjan Rydel uderzał w konkury do swojej dziewczyny bez butów, jedynie we fraku, chcąc okazać szacunek chłopom, którzy na codzień bez owego obuwia chodzili. Stał się przez to celem ataku obydwu stron, zarówno znajomych (jakże musiał wyglądac komicznie we fraku, boso i z podwiniętymi nogawkami), a także społeczności wiejskiej, która chadzała boso, ale tylko do pracy w pole, natomiast do kościoła i w odwiedziny należało je jak najbardziej włożyć.

Boy-Żeleński opisał klimat panujący w Krakowie, w momencie, kiedy "Wesele" zaczęto wystawiać w teatrze i kiedy dramat ten wywołał skandal towarzyski, bowiem Wyspiański bynajmniej, w najmniejszym nawet stopniu nie zawoalował postaci występujących w sztuce. Sam był autorem plakatu reklamującego przedstawienie, na którym umieścił prawdziwe imiona bądź nazwiska bohaterów występujących w dramacie. Dopiero po interwencji dyrektora teatru, dramaturg - aczkolwiek niechętnie przemienił Lucjana Rydla w Młodego Pana, Włodzimierza Tetmajera w Gospodarza i wszystkie pozostałe postaci. Podobno zdegustowany Henryk Sienkiewicz po zakończonym spektaklu miał powiedzieć "No, albo ja jestem grafomanem, albo to jest grafoman..."

Takich anegdotek znalazlam w szkicach Boya-Żeleńskiego wiele, co pozwoliło mi wielce polubić wcielenie Wyspiańskiego jako dramaturga, a także zaczęłam inaczej postrzegać "Wesele" - już nie tylko jako utwór "trudny, głęboki, ciemny i symboliczny", ale także jako nowatorską sztukę, pełną humoru i ironii.

Zbiór szkiców Boya-Żeleńskiego zawiera wiele innych esejów. Z zachwytem odkryłam, że Żeleński kolkakrotnie jeszcze powraca do Wyspiańskiego, szkice traktują o jego licznych talentach: o rzeźbie, architekturze i - co szczególnie mi bliskie - o jego malarstwie. Między innymi z prawdziwą sympatią wspominam przezabawny esej (prawdziwą perełkę) "Historia pewnych mebli", w której Boy-Żeleński opisał meble, które zostały zaprojektowane przez samego Wyspiańskiego, które były niezwykle piękne, słynne niemal w całej Polsce, ale...zupełnie niepraktyczne. "(...)Co się tyczy mebli, Wyspiański miał swoje odrębne pojęcia. Pojedynczy mebel nie był dla niego rzeczą samą w sobie, ale składową cząstką architektonicznej niejako kompozycji, którą był cały pokój. Miejsce i ustawienie każdego mebla było ściśle oznaczone. (...)Z jednym tylko nie liczył się Wyspiański zupełnie, mianowicie...z anatomią ciała ludzkiego i z ludzkimi potrzebami. Sam nie miał tych potrzeb zupełnie, będąc czystym niejako duchem, ożywionym niezłomną wolą; może wogóle nie zastanawiał się nad tą stroną, a jeżeli się zastanawiał, to raczej w duchu rozmyślnej surowości. Surowośc była najwybitniejszą cechą tych mebli, dużych, ciężkich, z ogromną przewagą kloców drzewa, o chudo wysłanym siedzeniu, zbudowanych z samych linii prostych, bez jednej falistości, bez jednego wygięcia. (...) Kołyska mego syna była monumentalna; bieguny jej to dwa zaokrąglone bale, które przy
kołysaniu wydawały taki łomot, że trzeba je odjąc wskutek protestu całej kamienicy. Istna kołyska Bolesława Chrobrego!"

Dzisiaj nikt prawie nie pamięta sylwetki Tadeusza Boya-Żeleńskiego, erudyty, tłumacza najwybitniejszych dzieł francuskiej literatury,
krytyka literackiego, publicysty, twórcy kabaretu "Zielony balonik", bywalca salonów i bohemy Młodej Polski. Jego twórczość jest "passé", a zupełnie niesłusznie. Jeśli kogoś interesuje obraz młodopolskiej bohemy od podszewki albo fenomen "przybyszewszczyzny", eleganckie anegdoty z życia wyższych sfer ówczesnego Krakowa, ale także
poważniejsze ówczesne tematy społeczne (epoka w jakiej żył - była niezwykle barwna, ale też pełna kontrastów), to gorąco zachęcam do lektury. Tym bardziej, że w roku 2008 została wydana książka "Boy-Żeleński. Błazen - wielki mąż" Józefa Hena, do której zbiór esejów "Reflektorem w mrok", mógłby stanowic doskonały wstęp.

Ze szkicami Boya-Żeleńskiego miałam przyjemność zetknąć się w liceum, kiedy mozoliłam się nad wypracowaniem o "Weselu" Wyspiańskiego. "Wesele" samo w sobie jest dziełem, którego nie czyta się źle, natomiast cała ideologia wokół niego potrafi doprowadzić sfrustrowanego ucznia do zawrotu głowy. Kiedy więc szukając materiałów do wypracowania, natknęłam się na "Plotkę o Weselu"...