W polskiej literaturze, czy to historiografii czy politologii, bardzo brakuje przyzwoitej pracy o hiszpańskiej Falandze. Mamy albo paragrafy w różnych syntezach (poświęconych Hiszpanii, dyktaturom czy faszyzmowi),albo artykuły (np. Łozińskiej),albo duże rzeczy krążące tylko wokół tematu (książki Skibińskiego i Wielomskiego o frankiźmie). Niestety, ten zbiór wiele nie pomoże, bo teksty przemówień i artykułów prasowych to ważna rzecz, ale praktyka polityczna to druga, chyba ważniejsza. Poza tym, oryginalne teksty ciężko się czyta, trzeba przedzierać się przez niemal stuletnią barierę konwencji, ekstrawagancki albo nieudolny styl autora, już nie mówiąc o tym, że publiczne teksty politycznych liderów to nierzadko zwykła ściema na bieżący użytek. Tu bardzo by się przydał duży wstęp, będący systematyczną analizą poglądów Primo, najlepiej na tle całej wczesnej Falangi (Hedilla, Redondo, Ledesma, Mazas, Caballero). Wstęp owszem jest, jakieś 25 stron, ale niewystarczający, poświęcony głównie kontekstualizacjom historiograficznym. Na plus trzeba powiedzieć, że Cape bardzo sprawnie pogrupował fragmenty wypowiedzi Primo na różne tematy, a całość to 23 rozdziały, poświęcone takim kwestiom jak „Intelektualiści a dyktatura” czy „Państwo liberalne”.

Niestety odkładając książkę dalej prawdopodobnie nie będziemy wiedzieć, czy teorię polityczną Falangi słusznie zalicza się do nurtu faszystowskiego (a nawet, czy Falanga była partią prawicową czy lewicową?). Z jednej strony owszem, egzaltacja państwa, socjalizm (a w każdym razie inżynieria społeczna jako kluczowy komponent),silna egzekutywa, antyliberalizm, antyparlamentaryzm, nacjonalizm, także mistycyzm (przeznaczenie, duch narodowy). Z drugiej, katolicyzm, antykapitalizm i deklarowany nie tyle antyfaszyzm, czy raczej odrzucenie faszyzmu jako wzoru dla Hiszpanii. Nie mówiąc o tym, że w Falandze zbiegało się kilka nurtów, od stuprocentowego faszyzmu poprzez syndykalizm, korporacjonizm, chrześcijański autokratyzm, po tradycję pretoriańską czy nawet elementy tradycjonalizmu. Trudno powiedzieć, który z nich by przeważył gdyby Falanga faktycznie objęła władzę, a nie stała się biurokratyczno-propagandowo-związkową przystawką do frankizmu, po tym jak Franco powybijał jej zęby (według innej metafory, wykastrował).

Dla mnie najważniejszym skutkiem lektury tych tekstów było przekonanie się, że młody Primo był intelektualistą pełną gębą, człowiekiem o niezwykle szerokich horyzontach, ogarniętym filozoficznie i kulturowo, z pełną świadomością kontekstu kulturowego i politycznego, ze zdolnością dystynkcji (w sensie, znakomicie rozróżniał między systemami europejskich dyktatur swoich czasów, z naszą sanacją włącznie). Wśród antydemokratycznych liderów politycznych okresu międzywojennego trudno o porównywalną postać, może Salazar w Portugalii i Tsankow w Bułgarii (wybitni profesorowie uniwersyteccy, tyle że nie robili w kulturze),może Maurras we Francji (intelektualny gigant swoich czasów, tyle że politycznie już raczej nieczynny). Inni owszem, też byli oczytani i aktywni intelektualnie, pisali, publikowali, ale to jednak nie ten format, typu dziennikarze (Pats w Estonii, Degrelle w Belgii),przedsiębiorcy (Ulmanis na Łotwie),urzędnicy (Smetona na Litwie, Quisling w Norwegii, Dolfuss i Schuschnigg w Austrii),bogaci burżuje (Mosley w Anglii). Już nie mówiąc o wojskowych, których służba urobiła na trepów (Metaxas w Grecji, u nas Piłsudski, Horthy na Węgrzech) czy wręcz o intelektualnych półgłówkach, tyle że geniuszach politycznej akcji (Hitler, Mussolini, już może mniej geniusze a bardziej półgłówki O’Duffy w Irlandii, Szalasi na Węgrzech, Mussert w Holandii, król Karol w Rumunii). Nasz Piasecki, choć też z ambicjami intelektualisty, to jednak była jedna liga niżej niż Primo.

W polskiej literaturze, czy to historiografii czy politologii, bardzo brakuje przyzwoitej pracy o hiszpańskiej Falandze. Mamy albo paragrafy w różnych syntezach (poświęconych Hiszpanii, dyktaturom czy faszyzmowi),albo artykuły (np. Łozińskiej),albo duże rzeczy krążące tylko wokół tematu (książki Skibińskiego i Wielomskiego o frankiźmie). Niestety, ten zbiór wiele nie...