Nie będzie chyba zbyt wiele przesady w stwierdzeniu, że w przypadku tak skomplikowanego zagadnienia jak przyczyny upadku "wiecznego" Cesarstwa Rzymskiego (gwoli ścisłości jego zachodniej części, bo wschód - Bizancjum - miało się wyśmienicie jeszcze przez długi czas) ciągle pytań jest znacznie więcej niż rzeczowych odpowiedzi. Trudno spodziewać się tutaj czegoś innego - nie da się w prosty i skrótowy sposób omówić (a wcześniej dopiero w ogóle zidentyfikować) wszystkich powodów, dla których równie potężna i, wydawałoby się, niezachwiana w tej potędze struktura mogłaby w ciągu dziesiątek lat nagle rozpaść się na bezładne elementy składowe. A jednak do tego w końcu doszło - w jaki rzeczywiście sposób i co w tym procesie odgrywało decydującą rolę, na ten temat jest pewnie tyle opinii ile historyków.

Jedną z takich szeroko zakrojonych analiz jest "Upadek Imperium Rzymskiego" autorstwa Petera Heathera. Z autorem tym kontaktu wcześniej nie miałem, mogę jednak w ramach tej recenzji solennie zapewnić, iż kontakt ten nie był na pewno moim ostatnim. Na mojej półce od wczoraj znajduje się świeżutka kopia "Imperium i barbarzyńców" (kontynuacji wątków z omawianego dzieła), przymierzam się również do zakupu "Odrodzenia Rzymu". Jak sądzę, jest to dość wymowna ocena twórczości pisarza sama w sobie: zachwyciłem się lekkim ale jednocześnie precyzyjnym stylem pisarskim Heathera. Nie jest to z pewnością ponura i drętwa lektura, jakiej można by się spodziewać po ciężarze gatunkowym, tematyce i oczywiście objętości tej książki.

Heather pisze w sposób bardzo zajmujący i sugestywny, od czasu do czasu pozwala sobie na niewielkie, żartobliwe wtrącenia (z nawiązaniem do współczesności), które w doskonały sposób rozpraszają gęstniejącą od dat i nazw treść. Niektóre (całkiem spore!) fragmenty książki połykałem w tempie zastraszającym, znanym mi w zasadzie dotąd tylko z najlepszych, wybitnych książek z zupełnie innej działki, mianowicie fikcji literackiej. To naprawdę osiągnięcie dużego kalibru - wciągnąć laika pod względem wiedzy historycznej (którym, nie ukrywam, w końcu jestem) w lekturę swej książki w takim stopniu.

Oczywiście - choć to nie może być rzeczywistym zarzutem, bo w końcu każda książka tego typu musi w jakimś stopniu odzwierciedlać światopogląd i opinie autora - ktoś mógłby zakrzyknąć, że to punkt widzenia jednostronny. Droga wolna, mógłbym odpowiedzieć, nikt nie zmusza do pełnej akceptacji treści, jaką przedstawia autor. W moim przypadku klarowność wywodów oraz podparcie ich wieloma źródłami i cytatami przez pisarza przekonały mnie do tego, by wizję Heathera zaakceptować i uznać za najlepszą dotąd mi znaną interpretację wydarzeń.

Zdaniem autora - jako przykład - chrześcijaństwo nie odegrało wcale poprzez swój niepowstrzymany, triumfalny pochód aż tak destrukcyjnej roli w historii Cesarstwa, jak często się to utrzymuje. I choć nie jestem osobą w najmniejszym stopniu nawet religijną, argumentacja Heathera była na tyle sensowna i przejrzysta, iż nie miałem kłopotu z akceptacją takiego punktu widzenia, skądinąd potwierdzało to moje ciche wątpliwości dotyczące tego zagadnienia. Podobnie w sposób bardzo logiczny Heather opisuje przemożny wpływ, jaki na Cesarstwo miały migracje barbarzyńców, wpływ, który z pewnym opóźnieniem stał się prawdziwym katalizatorem upadku.

Dla kogo jest ta książka? Wbrew pozorom dla każdego, kto choć w niewielkim stopniu interesuje się historią, podaną w wyśmienitym, literackim sosie. Jej lektura nie ma nic wspólnego z mozolnym brnięciem przez kolejne strony podręcznika, zamiast tego w fascynujący sposób pozwala zrozmieć cóż takiego stało się w piątym wieku, kiedy to istniejące od setek lat potężne imperium, obejmujące ziemie od wału Hadriana na wyspach Brytyjskich po Mezopotamię w Azji stosunkowo szybko, w ciągu kilkudziesięciu lat, zostało rozerwane na strzępy.

Nie będzie chyba zbyt wiele przesady w stwierdzeniu, że w przypadku tak skomplikowanego zagadnienia jak przyczyny upadku "wiecznego" Cesarstwa Rzymskiego (gwoli ścisłości jego zachodniej części, bo wschód - Bizancjum - miało się wyśmienicie jeszcze przez długi czas) ciągle pytań jest znacznie więcej niż rzeczowych odpowiedzi. Trudno spodziewać się tutaj czegoś innego - nie...