KSIĄŻKI Z NASZYCH PÓŁEK – recenzja V
Paweł Jasienica – Archeologia na wyrywki

"Nie szukamy skarbów z mapą w ręku i "X" nigdy nie oznacza celu. Siedemdziesiąt procent archeologii to praca w bibliotece."

W taki sposób swoim studentom przedstawiał tajniki pracy archeologa niezapomniany Indiana Jones. Na szczęście lektura książki Pawła Jasienicy nie jest wertowaniem kart, na których umieszczono niekończące się, nudne opisy mozolnej analizy bibliotecznych zbiorów. W "Archeologii na wyrywki" przedstawił on bowiem bardzo plastyczny obraz tego, co w tej dziedzinie nauki jest najbardziej fascynujące.

Tytuł ten jest niejako kontynuacją napisanej wcześniej książki, znanej jako "Świt słowiańskiego jutra". Obie te pozycje zostały wydane mniej więcej w połowie lat 50. XX wieku. Druk "Świtu…" przekroczył wówczas dziesięć tysięcy egzemplarzy, zaś opisywana tu "Archeologia…" została zamknięta w ponad trzech tysiącach sztuk nakładu. Świadczyć by to mogło o znacznie mniejszym zainteresowaniu naszym dziełem. I owszem, nie stało się ono wtedy takim bestsellerem jak "Świt…", jednakże – moim zdaniem – zupełnie niesłusznie. W roku 2009 oba tytuły – przy czym "Świt…" jako "Słowiański rodowód" – zostały ponownie wprowadzone na rynek księgarski przez wydawnictwo Prószyński i Spółka. Te wznowione wydania opatrzone zostały twardymi okładkami, które ozdobiono prostą i minimalistyczną, ale jednocześnie estetyczną szatą graficzną.

Dlaczego twierdzę, iż mniejsze zainteresowanie "Archeologią na wyrywki" jest zjawiskiem zupełnie nieoddającym rzeczywistej wartości tej książki? Odpowiedź jest prosta: myślę, że trudno jest znaleźć równie lekkie, a jednocześnie stricte naukowe, napisane przez zawodowego historyka dzieło traktujące o polskiej archeologii. Książka ta, będąc zbiorem autobiograficznych esejów naukowca, może być czytana jako niemal beletrystyczny tekst, który w miejsce literackiej fikcji niesie za sobą autentyczny zapis dziejów pracy i wysiłku naszych rodzimych historyków. Nie zawiera ona ściśle naukowych pojęć, nieznanych szerszemu gronu odbiorców i nie jest przepełniona ciężką terminologią, stając się w ten sposób dobrym nośnikiem informacji dla każdego, niekoniecznie dotąd zafascynowanego przeszłością czytelnika.

Jak wspomniałem, książka stanowi zbiór esejów opisujących własne doświadczenia autora. W tych kilku tekstach nawiązuje on do swojej pracy podczas wykopalisk na terenie grodu biskupińskiego, Gdańska, Opola, a także góry Raduni w pobliżu słynnego świętego wzniesienia, jakie stanowiła niegdyś podwrocławska Ślęża. Reportaże te zahaczają też o region południowej Lubelszczyzny, gdzie okolice miasteczka Hrubieszów stanowią teren lokalizacji dawnych, istotnych w czasach piastowskich Grodów Czerwieńskich. Autor pisze również o czasach nowożytnych, skupiając się w jednym z opowiadań na dziejach polskiego przemysłu – i to tego istniejącego na długo przed nadejściem wielkiej, XIX-wiecznej rewolucji przemysłowej.

Wspomnienia Jasienicy są bardzo "ludzkie" – w swoich tekstach nie omija on opisu spraw tak prozaicznych, jak choćby problemy z dojazdem na teren wykopalisk czy ulewny deszcz, który pracujących pod gołym niebem archeologów potrafi przemoczyć do suchej nitki. Pisząc, iż ta dziedzina historii nie zajmuje się śledzeniem losów pojedynczych istot ludzkich, lecz analizą wielkich procesów dziejowych, jednocześnie potrafi zastanawiać się kim była kobieta, której szkielet wykopano opodal biskupińskiego grodziska. Osobiste komentarze i odczucia dotyczące efektów badań przesyca ogromną, widoczną na każdej stronie fascynacją tematem przeszłości i tego, co dawno już zostało za nami. Wszystko to sprawia, że "Archeologia…" jest dziełem prawdziwego, nieskrywającego emocji człowieka, autentycznego miłośnika historii, a nie zimnego, ścisłego naukowca-encyklopedysty.

Na marginesie mogę dodać, iż dość specyficzne wrażenie zrobiły na mnie dygresje, w których autor – świadomie bądź nie – nie kryje swojego zadowolenia, a nawet zachwytu niektórymi osiągnięciami socjalistycznej Polski lat pięćdziesiątych. Odnotowuje on wielki postęp w budownictwie, zaznacza swoją aprobatę dla stawianych wielkich gmachów Gdańska, z radością widzi coraz większe nakłady środków pieniężnych i sił społeczeństwa kierowane na cele historii jako nauki. Jest to o tyle charakterystyczne, że dziś Pawła Jasienicę wiele osób kojarzy jako tego naukowca, który w latach czterdziestych z bronią w ręku walczył przeciwko wprowadzeniu władzy komunistycznej, a w ważnym dziejowo roku 1968 powiedział "nie" aparatowi państwowemu, chcącemu potępić buntujących się studentów.

Kończąc tę recenzję, szczerze przyznaję – mało która książka, będąca w jakiś sposób powiązana z szeroko pojętą tematyką historyczną, zrobiła na mnie tak pozytywne wrażenie jak ta. Każdemu polecam ją tak bardzo, jak tylko potrafię. I robię to na własną odpowiedzialność.


K. J. R.

KSIĄŻKI Z NASZYCH PÓŁEK – recenzja V
Paweł Jasienica – Archeologia na wyrywki

"Nie szukamy skarbów z mapą w ręku i "X" nigdy nie oznacza celu. Siedemdziesiąt procent archeologii to praca w bibliotece."

W taki sposób swoim studentom przedstawiał tajniki pracy archeologa niezapomniany Indiana Jones. Na szczęście lektura książki Pawła Jasienicy nie jest wertowaniem kart, na...