Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Niniejszy tom zawiera dwie prace historyka filozofii Adama Krokiewicza dotyczące filozofów starożytnych. Pierwszą pracą jest „Sokrates”. We wstępie sam autor pisze, że „celem niniejszej pracy jest możliwie zwięzła charakterystyka historycznego Sokratesa”. Krokiewicz przedstawia więc w kilku rozdziałach życie i działalność Sokratesa, rekonstruując jego chronologiczny przebieg, od narodzin do śmierci, choć w gruncie rzeczy sporo miejsca poświęca opisywaniu Sokratesa pod kątem charakterologicznym. Jest to bardziej analiza psychologiczna niż historyczna. Przedstawia go między innymi jako patriotę, wytrawnego polemistę, człowieka dobrodusznego, choć niepokornego. Uwypukla najbardziej wyraziste jego cechy. Mimo że opracowanie jest stosunkowo zwięzłe, to jednak przesycone ilością szczegółów. Zauważalne jest nagromadzenie wiedzy, przeczytanie wielu źródeł przez autora, co sprawia, że w swoim czasie (tekst powstał w latach 50-tych) było to najbardziej rozbudowane omówienie Sokratesa w literaturze polskiej. Z perspektywy czasu widać jednak parę wad. Krokiewicz, mimo że jest świadomy zróżnicowania i subiektywności relacji starożytnych autorów o Sokratesie, bezkrytycznie traktuje dialogi Platona oraz pisma Ksenofonta jako wiarygodne źródło informacji, przytaczając je w toku wywodu. Struktura tekstu jest też trochę nieuporządkowana, Krokiewicz często przechodzi z jednego wątku w drugi, otwiera sporo dygresji o innych postaciach (np. obszerny rozdział dot. Platona i sokratyków mniejszych),niekiedy też powtarza te same konkluzje. Podsumowując, jest to tekst niezły, ale z pewnością nie wybitny. Lepszego omówienia Sokratesa dokonała chociażby Irena Krońska – jej tekst jest bardziej uporządkowany, składny, a ponadto zawiera krytyczną analizę źródeł, której u Krokiewicza brakuje. Drugą pracą jest „Etyka Demokryta i hedonizm Arystypa”. Nie bardzo wiem, dlaczego jest to traktowane jako całość, bo ostatecznie są to dwa osobne teksty: jeden o Demokrycie i jeden o Arystypie. „Etykę Demokryta” Krokiewicz rozpoczyna od rekonstrukcji poglądów Demokryta będących na pograniczu antropologii filozoficznej i filozofii umysłu. Z czego składa się człowiek w sensie psychofizycznym? Czym jest jego dusza, jak działa jego świadomość? Robi to po to, aby pokazać, że poglądy etyczne Demokryta osadzają się na jego poglądach przyrodniczych. Przystępuje więc w następnej kolejności do rekonstrukcji etyki demokrytejskiej, przytaczając zachowane fragmenty z pism Demokryta w toku wykładu. Przy tak pełnym jej omówieniu można dostrzec, jak wiele inspiracji etycznych od tego filozofa czerpali późniejsi, między innymi Platon i Epikur, bo przecież widzimy tutaj postulat umiarkowania w podejmowanych czynnościach, który ma prowadzić do zadowolenia i szczęścia; przekonanie, że zaspokajać należy głównie naturalne potrzeby, zachowując wstrzemięźliwość przed rozpustą; że zazdrość wobec bogatszych i dążenie do przepychu są zgubne; że wzajemna pomoc jest niezwykle ważna dla dobrego prosperowania; że przyjaźń jest absolutnie bezcenna; że rozum powinien panować nad sercem. Z innych kwestii – liczyłem na to, że Krokiewicz być może zechce podjąć się wyjaśnienia, jak pogodzić przenikający cały świat przyrody determinizm i mechanicyzm Demokryta z uznaną przez niego możliwością ludzkiego samodoskonalenia się moralnego, co zakłada jednak uznanie wolnej woli, ale nie doszukałem się wytłumaczenia („Przymus praw mechanicznych istnieje nadal, ale umysł może go zrozumieć i może się nim posługiwać w ziszczeniu swoich własnych zamierzeń i planów. Człowiek ma wpływ na kształtowanie swojego środowiska, i to wpływ duży” – str. 166). Jedyną sugestią, choć niezbyt przekonującą, mającą godzić oba aspekty, jest występowanie „atomów psychicznych” („Znikome skupienie atomów, jakim jest człowiek, może dzięki swojej rozumnej świadomości kształtować ruchy psychicznych atomów i żyć szczęśliwie” – str.213). „Hedonizm Arystypa”, jak podpowiada tytuł, jest tekstem o Arystypie, założycielu szkoły cyrenaików, czyli pierwszej w historii filozofii zachodniej dokrytyny hedonistycznej. Następuje szczegółowe omówienie hedonizmu Arystypa, podstaw, na których się opierał; później Krokiewicz wypisuje relacje o Arystypie dotyczące jego postępowania w praktyce w kontekście jego filozofii (theoria a praxis); następnie dostajemy relacje dotyczące krytyki stanowiska Arystypa (głównie ksenofontowy Sokrates),ale w szczególności cenne i wartościowe są ujęcia przedstawiające, dlaczego Arystyp odrzucał w swojej filozofii fizykę, a także jaka jest różnica w postrzeganiu przyjemności między cyrenaikami a Epikurem. Nie zabrakło również rozdziału, w którym uwagę poświęcono innym cyrenaikom – przede wszystkim tym najbardziej znanym jak Hegezjasz, Annikeris i Teodor. Te dwie prace są zdecydowanie bardziej interesujące i godne uwagi niż ta pierwsza o Sokratesie, ponieważ raczej rzadko można spotkać się w polskiej literaturze przedmiotu z pełniejszym (dłuższym niż kilka-kilkanaście stron) omówieniem filozofii Demokryta, a zwłaszcza cyrenaików. Można jedynie zarzucić Krokiewiczowi, że zdarza mu się zbyt często krążyć dookoła tematu i otwierać dygresje, których treść dałoby się przedstawić krócej, jednak nie jest to w żadnym razie duży problem.