W krainie bogów japońskiej animacji

Wyznaczenie zupełnie nowego kierunku w sztuce tworzenia filmów rysunkowych. Mniej więcej w tym zawiera się sens tajemniczego słowa, jakim dla wielu może być Ghibli. W całości nazwa wytwórni jest zdecydowanie bardziej rozbudowana, bo brzmi „Kabus hiki-gaisha Sutajio Jiburi”. Skrócona wersja nawiązuje do arabskiego określenia gorącego, pustynnego wiatru ze Wschodu. Przyznać trzeba, że jest to niezwykle misterna symbolika.

Ale to właśnie w rozbudowanej formie i znaczeniowym bogactwie zawiera się potęga animacji ze Studia Ghibli. Japońska firma, której głównymi fundatorami są Toshio Suzuki, Isao Takahata, a także najbardziej znany z całej trójki Hayao Miyazaki, twórca oscarowego „Spirited Away: W krainie bogów”, przypomina kulturowy skarbiec. Znajdziemy w nim archetypy i toposy z najpiękniejszych baśni, które mówią o przemijaniu i dorastaniu. Nieśmiertelnej miłości, historycznych przemianach i osobistych metamorfozach. Motywach dobrze znanych, bo uniwersalnych.

Artyści z Kraju Kwitnącej Wiśni specjalizują się w realizowaniu niezwykłych produkcji. Stworzenie gatunkowych, tematycznych i stylistycznych podziałów w kontekście anime to nie lada wyzwanie. Historia japońskiej animacji sięga zresztą początków XX wieku, gdy azjatyccy filmowcy eksperymentowali z filmowymi technikami znanymi we Francji, Niemczech, USA oraz Rosji. I być może właśnie w różnorodności, przy jednoczesnym zachowaniu własnego stylu, znajduje się klucz do zrozumienia fenomenu Studia Ghibli.

Rozpoczęcie odysei – założenie firmy

Wspomniany wcześniej Miyazaki uchodzi za żywą legendę, ikonę nie tylko japońskiej, lecz również światowej kinematografii. To niezwykle świadomy twórca, będący prawdziwym erudytą, czego dowodem jest jeden z pierwszych filmów reżysera. Bo przecież „Nausicaä z Doliny Wiatru”, powstały zresztą na bazie komiksu rzeczonego, to historia osadzona w przyszłości, najprawdopodobniej po wojnie jądrowej, która odnosi się jednak do czasów antycznych. Nauzykaa to imię bohaterki jednego z epizodów „Odysei” Homera. Była to królewska córka, która udzieliła pomocy Odyseuszowi, wyrzuconemu na brzeg wyspy Scherii przez fale.

Pacyfistyczny i proekologiczny w wymowie obraz spotkał się z olbrzymim entuzjazmem ze strony publiczności, która zagłosowała portfelami. Producentem filmu został Isao Takahata, który zapewnił budżet na poziomie miliona dolarów, reżyserii podjął się zaś samodzielnie Miyazaki. Kasowy sukces pozwolił uwierzyć twórcom, że warto zaryzykować założenie własnego studia. Wcześniej, to znaczy przed czerwcem 1985 roku, kiedy to na rynku oficjalnie pojawiło się Ghibli, artystyczni potentaci niechętnie patrzyli na – rewolucyjne z perspektywy lat – animowane propozycje wspomnianego trio.

Historie z różnych stron świata

Miyazaki, najważniejszy, choć przecież nie jedyny architekt sukcesu wytwórni, do literackiego dziedzictwa nawiązywał wielokrotnie. „Laputa – podniebny zamek”, czyli pierwszy oficjalny film spod szyldu Ghibli, to niezwykła opowieść o poszukiwaniu legendarnej, unoszącej się w przestworzach wyspy, która skrywa w swoim wnętrzu potęgę technologicznej wiedzy. Mogącej dać władzę nad światem. Nazwa Laputa została zaczerpnięta z powieści Jonathana Swifta „Podróże Guliwera”, konkretnie z trzeciej części utworu, gdy tytułowy bohater trafił na latającą wyspę zamieszkaną przez muzyków oraz matematyków, którzy poświęcili się nauce.

Niebywale przejmująca jest też historia zapisana we wzruszającym „Grobowcu świetlików”, filmie wyreżyserowanym przez Isao Takahatę. Obraz z 1988 roku powstał na kanwie opowiadania autorstwa Akiyukiego Nosaki, który czerpał z własnych wspomnień z czasów II WŚ. Szczególna groza wojny, a jednocześnie humanistyczny duch utworu, pacyfistyczne przesłanie, jak i tragizm oraz chwile ulotnego szczęścia – wszystko to sprawia, że film porusza do emocjonalnych granic. Tak przez formę, jak i treść. Bo dzieci, bezbronne, wrażliwe istoty, ukojenie w bólu i rozpaczy znajdują w świetlikach – promykach nadziei.

Prawdziwie magiczna jest też „Podniebna poczta Kiki”, kolejne dzieło Miyazakiego. Scenariusz stanowi adaptację powieści Eiko Kadono pod tym samym tytułem, opublikowanej w 1985 roku – jest to drugi film wspomnianego twórcy, który nie został oparty na jego oryginalnym pomyśle. Bohaterką jest mała, rezolutna czarownica Kiki, która szuka miasta, w którym mogłaby zamieszkać. Kiki wraz ze swoim czarnym kotem Jiji wyprowadzają się do osady nad morzem, aby stopniowo wejść w dorosłość. Prawdziwie magiczny czas. W adaptacji wykorzystano jednak tylko niektóre wątki pierwowzoru, kończąc opowieść w lecie, podczas gdy książka obejmuje wydarzenia całego roku kalendarzowego.

Niezwykła proza życia zapisana jest w „Tajemniczym świecie Arrietty”. Reżyserem animacji był debiutujący w tej roli Hiromasa Yonebayashi. Obraz stanowi uroczą adaptację „Pożyczalskich” autorstwa brytyjskiej pisarki Mary Norton. W czasie seansu poznajemy historię niewielkich istot mieszkających pod podłogą jednego z domów w japońskiej dzielnicy Tokio Koganei. Ich codzienny, spokojny rytm życia zostaje zakłócony przez odkrycie ich istnienia, którego dokonał chłopiec z sąsiedztwa. I tak też Shao, chorujący na serce bohater, poznaje Arriettę, nastoletnią córkę niezwykłego państwa Clock.

Ścieranie się różnych sił. Spotkanie przedstawicieli obcych sobie światów. W tym zawiera się przekaz „Ponyo”, uroczej animacji Miyazakiego, który w swoim stylu zreinterpretował baśń „Mała Syrenka” Andersena. Kultowy reżyser wprost mówi o tym, że jest to opowieść o dzikości i sile, a także harmonii, jaka panuje w przyrodzie. Japoński artysta chciał sprawić, że magiczna istota będzie mieć własną duszę, tożsamość. I faktycznie, stopniowe poznawanie małej rybki Ponyo oraz pięcioletniego chłopca o imieniu Sosuke, który jest jej największym przyjacielem, nastraja do poszukiwań.

Określanie kierunku podróży, szukanie wskazówek, wewnętrznej siły, dzięki której niemożliwe staje się realne. Oto i motywy przyświecające w tworzeniu filmowego widowiska „Ruchomy zamek Hauru”. Bajka oparta jest na książce z 1986 roku o tym samym tytule spisanej piórem Diane Wynne Jones. W opowieści poznajemy Sophie, dziewczynę zmienioną przez czarownicę w staruszkę, która trafia do dziwnego zamku należącego do czarodzieja Hauru. Spotkany w nim demon ognia Karushifâ złożył niecodzienną propozycję, która wymaga odwagi. I dojrzałości. Stopniowa ewolucja wrażliwości dziecka, nabywanie głębi i siły charakteru – to też tematyczne znaki rozpoznawcze wytwórni Ghibli.

Wielka, choć w gruncie rzeczy dosyć kameralna historia, która mówi o możliwej apokalipsie. Naturalnym końcu świata. „Opowieści z Ziemiomorza” to produkcja animowana na podstawie cyklu powieści Ursuli Le Guin „Ziemiomorze”, której wyreżyserowania podjął się Gorô Miyazaki, syn legendarnego twórcy Ghibli. W baśniowym filmie poznajemy Geda, potężnego maga, który wyrusza w niebezpieczną podróż. Bo nad archipelagiem zaczynają pojawiać się smoki. Nieuchronne zwiastuny końca. To historia mówiąca o nadzwyczajnym poświęceniu, magii tkwiącej w zaufaniu, jak i mrocznym przeznaczeniu pewnego księcia. I zapomnianych istotach z folkloru.

Literacki pierwiastek japońskich animacji

Ideały, do których nieustannie dążymy. Urocza, antropomorficzna wizja przyrody. Steampunkowa, szalona rzeczywistość. Cuda techniki, magia wiedzy. I wartości takie jak przyjaźń, miłość, ale też zaufanie i wiara. Wreszcie dojrzewanie, radzenie sobie z traumą. W filmach ze świata Ghibli zapisano kulturowe wzorce zrozumiałe dla każdego z nas. Baśnie oddziaływujące tym silniej, bo odnoszące się do literackiego dziedzictwa. W sposób dosłowny, ale też symboliczny.

„Tylko wczoraj”, „Szept serca”, „Fale oceanu” to kolejne perełki, które bazują na książkach, mniej dla nas znanych, bo wywodzących się już konkretnie z Kraju Kwitnącej Wiśni. Ale w animowanych próbkach wytwórni Ghibli określono ich uniwersalną wielkość. O folklorze, historii, tradycji dowiadujemy się zaś również za sprawą „Księżniczki Mononoke”, „Mojego sąsiada Totoro”, „Szkarłatnego pilota” czy „Spirited Away: W krainie bogów”. To fantastyczne obrazy, w których zapisano literackie pierwiastki. Bo japońskie studio to kulturowy skarbiec. Znajdziemy w nim archetypy i toposy z najpiękniejszych baśni, które mówią o przemijaniu i dorastaniu. Nieśmiertelnej miłości, historycznych przemianach i osobistych metamorfozach. I właśnie w różnorodności, przy jednoczesnym zachowaniu własnego stylu, znajduje się klucz do zrozumienia fenomenu studia Ghibli.

Fotografia otwierająca: Kadr z filmu „Ruchomy zamek Hauru”.